امروز روز صنایع دستی است؛ هنری که بسیاری متوجه ارزش و قدرتی که در آن نهفته است، نیستند و به راحتی از کنارش عبور می‌کنند.

شورای جهانی صنایع دستی روز دهم ژوئن همزمان با بیست خرداد ماه را به عنوان روز جهانی صنایع دستی تعیین کرده است. معمولا این روز در کشورهای عضو این شورا با برنامه‌هایی از جمله گرامیداشت هنرمندان برتر برگزار می‌شود.

ایران به عنوان یکی از اعضای و مدیر منطقه غرب آسیا در شورای جهانی صنایع دستی، هرساله همزمان با این روز، نمایشگاهی از آثار هنرمندان ۳۱ استان را در یک نقطه جمع می‌کند. امسال به دلیل تقارن ماه مبارک رمضان با روز جهانی این صنعت، نمایشگاه صنایع دستی از ۵ تا ۱۰ خرداد ماه برگزار شد.

شاید لازم باشد به مناسبت روز جهانی صنایع دستی مروری به تاریخچه این صنعت داشته باشیم.  

حدود ۱۲ هزار سال از نخستین صنایع دستی‌هایی که بشر در ایران خلق کرده، می‌گذرد. داسی که از سنگ چخماق ساخته شده و سفال ناهموار و کم‌پختی که از آن استفاده می‌شده از جمله محصولاتی هستند که توسط بشر ساخته شده و در مازندران کشف شده است. بنا بر اسناد باستان‌شناسان و محققان در عصر حجر میانه، اشخاصی در کوهستان‌های بختیاری زندگی می‌کردند که شیوه‌های ساخت ظروف سفالی را می‌دانستند و این ظروف را در کنار آتشی که برای پخت گوشت شکار و یا طبخ غذا برپا می‌کردند، می‌پختند.

حسین یاوری در کتاب «شناخت صنایع دستی ایران» آورده است: نزدیک به ۱۲ هزار سال قبل از میلاد، آهن به جای مفرغ برای ساختن اسلحه، ابزارها و تا حدودی زیورآلات به کار گرفته شد و بناهای آجری مرتفعی در نقاط مختلف از جمله «استرآباد» و روی سکوهای بلند ایجاد شد. یافته‌های باستان‌شناسی که حاصل حفاری‌های انجام شده در ایران است، از جمله دلایل دیگری است که می‌تواند تکمیل‌کننده اطلاعات ما نسبت به پیشینه هنرهای صنایع دستی ایران در دوران کهن باشد.

نخستین اکتشافات بزرگ صنعت پیش از تاریخ ایران به وسیله یک باستان‌شناس به نام «دومرگان» در شوش انجام شد. در این اکتشاف، اشیای به دست‌آمده شامل تبر، سوزن، آینه‌های مسین است که متعلق به اوایل دوره مس و نشان دهنده‌ی استفاده مردم این دوره از فلز مس است.

در این دوره پارچه‌هایی با الیاف مختلف بافته شده نیز به دست آمده اما به نظر می‌رسد بزرگترین صنعت ایرانیان در این دوره سفالگری بوده است زیرا تولید سفال‌هایی با چرخ و به شکل آبخوری، کاسه‌های غذاخوری، دیگ‌های پخت غذا، گلدان‌ها و ظروف با لعاب قرمز صیقلی رواج داشته است.

«اریک اشمیت» باستان شناس آلمانی هنگام حفاری اطراف دامغان امیدوار به کشف شهر صد دروازه بود اما به مجموعه‌ای از مهمترین آثار صنعتگران سه تا دو هزار سال قبل از میلاد دست یافت. سفال‌های به دست آمده شامل کوزه‌های بزرگ در اشکال هندسی و دارای لعاب قهوه‌ای روشن و کرم است و بیشتر به وسیله چرخ ساخته شده و نشان‌دهنده ظهور فن لعاب دادن سفال در ایرانِ ۵ هزار سال قبل است.

این باستان شناس در حفاری‌هایی که سال ۱۳۱۳ در نزدیکی تهران انجام داد، به آثاری مشابه دامغان دست یافت.

از بررسی هنرها و صنایع هنری ایرانیان در دوره ماقبل از تاریخ کشورمان می‌توان چنین نتیجه گرفت که ایرانی‌ها دارای ذوق هنری بسیاری بوده‌اند که نمونه آن در آثار سفالین شوش، تپه سیلک، تپه حصار و مفرغ‌های لرستان به دست آمده است. شیوه کار هنرمندان قدیم ایران «ناتورالیست» (طبیعت سازی) نبوده بلکه ایرانیان به نقش‌های «تجریدی» (استیلیزه)، «رمزی» (سمبلیک) علاقه بیشتری داشته و آن را به شیوه ناتورالیست ترجیح می‌دادند.

در دوره هخامنشی جام‌ها (ریتون‌ها) ی طلا و نقره که به شیوه چکش کاری ساخته و پرداخته می‌شد در زمره شاهکارهای فلزکاری ایران ثبت شده است.

تذهیب کاری به ویژه تذهیب قرآن کریم از جمله هنرهای سنتی ایران از آغاز اسلام تا دوره سلجوقی است.

نساجی و پارچه بافی در صدر اسلام، پس از مدت کوتاهی وقفه و رکود که ناشی از تغییر و تحولات عمیقی بود، دوباره رونق یافت. بهترین دلیل رونق صنعت بافندگی ایران و پیشرفت آن در صدر اسلام خراجی بود که شهرهای ایران، از پارچه‌ها و منسوجات قیمتی پرداخت می‌کردند و نویسندگان بزرگی درباره صنعت پارچه بافی شهرهای ایران به ویژه شوشتر اشاره کرده‌اند.

در کاشان به عنوان یکی از مراکز مهم سفالگری، کاشی‌های زیبا و معروفی ساخته می‌شد. معروف‌ترین این کاشی‌ها اثر خاندان محمد بن ابی ظاهر در محراب حرم حضرت امام رضا(ع) در قرن هفتم هجری قمری کار گذاشته شد. در برخی از کاشی‌های استفاده شده در اماکن متبرکه از رنگ‌های زرین استفاده شده که به «زرین فام» معروف است.

دوره صفوی یکی از درخشان‌ترین دوره‌های هنر و معماری ایران است و آثار ممتاز به جا مانده از این دوران، نگارگری، کتاب آرایی، خط و خوشنویسی، تذهیب، نساجی سنتی، فلزکاری، سفالگری، کاشی‌سازی و قالی بافی است.

تاریخ نشان می‌دهد، ایرانیان همواره خالق هنر بوده و هستند. در حال حاضر نزدیک به ۲۰۰ رشته صنایع دستی در کشور ما وجود دارد.