استاد جعفر دیناروند - رئیس مرکز بررسی های اجتماعی ایران اُنا: هدفداری یکی از خصلت های اساسی آدمی در زندگی است.این ویژگی ضمن نشان دادن توانایی های او باعث حرکت نگری نیز می شود.رسیدن به هدف با انواعی از تلاش ها و کوشش ها همیشه مد نظر آدمی بوده و هست.او می کوشد تا با انواع رفتارهای خود به نقطه ی مورد نظر نزدیک تر شود.منظور داری بدون شک راهیابی را نیز مطرح می کند.حرکت در مسیرهای انسانی برای رسیدن به هدف یا اهداف از پیش تعیین شده انتظاری است که از نوع بشر می رود.ما معتقدیم که انسان از این نظر که تصمیمات خود را بر اساس توانایی های منحصر به فرد خود می گیرد قادر است تا انواعی از راه ها را نیز تولید نماید.

انتخاب راه اتمام کار نیست.آدمی نمی تواند هر راهی را برای رسیدن به هدف درست بداند.معیار و ترازوهایی مداخله گر هستند.اینکه نیازهای هر فرد می توانند بر تصمیمات او تاثیر گذارند شکی نیست اما اینکه او به خود اجازه دهد تا برای رسیدن به هدف راه ها را عادی تلقی نماید قابل قبول نیست.راه درست و مطابق با ویژگی های آدمی اساس این رفتار محسوب می شود.در این میان تفاوت میان راه درست و غلط کدام است؟

موضوع انتخاب راه درست بسته به توانایی انسان در تشخیص راه غلط است.شاید برای انواعی از موجودات رسیدن به هدف از هر طریق جایز باشد.کشتن بچه ی آهویی که تلاش می کند تا کشته نشود برای حیوان درنده ای مانند شیر امری عادی است.آدمی از این نظر که می تواند از توانایی های خاص خود برای منظورهای متفاوت استفاده کند متمایز از سایر موجودات می شود.برای حل مشکل از توانایی فکر، برای سازگاری با محیط از توانایی هوش، برای تسلط بر زمان از توانایی ذهن، برای استفاده از تجربه از توانایی حافظه و برای انتخاب راه درست از توانایی عقل سود می برد.

عقل برای آدمی تنها یک استعداد است.استفاده از عقل تنها زمانی میسر است که رشد و نمو کافی داشته باشد.نوزادی که در حال رشد است چون نمی تواند به عقل خود مراجعه کند،دست در آتش می زند،کودکانی که استعداد عقلی آن ها تنها در سکون است با فریب خوردن از دیگران به مرگ کشیده می شوند.این مهم در سایر انسان ها نیز قابل تصور است.معتادین لزوما آدم های عاقلی نیستند زیرا راهی را بر می گزینند که درست و مستقیم نیست.

تعقل انسانی به آنگونه توانایی عملیاتی گفته می شود که با وجود آن آدمی می تواند مسیرهایی را برای ادامه ی زندگی برگزیند که با خصلت های درونی او هماهنگ هستند.معیارهایی را برای چگونگی نوع حرکت ترسیم می نماید که با درونگرایی انسانی و جوهره ی اصلی او در تطابق هستند.باید این مهم را جدی گرفت که عقل داشتن به معنای عاقل بودن نیست.انسانی عاقل است که عقلش را به مرحله ی رشد و تعالی کشانده است.

ما برای تعقل انسانی تعریفی معین داریم.توانایی عملیاتی و رفتاری که با نماد آن ها می توان شخص را انسان نامید.رفتارهایی که در آن ها نشانه های فراوانی از انواع خصلت ها موجود است.خصلت احترام به همنوع راهی برای تفاهم بیشتر است و این یعنی تعقل انسانی زیرا مسیر درست و مطابق با انسانیت است.کمک و یاری برای هر انسانی به معنای انتخاب راه درست برای رسیدن به منظورهای خاص و ایجاد اشتراک بیشتر به منظور غلبه بر مشکلات و ترقی است.عقل انسانی در چنین وضعیتی راه هایی را بر می گزیند که ضمن معرفی رشد، پیشرفت جامعه را نیز در پی دارد.

عقل انسانی در تعریف اولیه تنها استعداد است اما برای شکل گیری نیازمند به تلاش و کوشش های مخصوص می باشد.گرچه ما در این بخش قصد بیان چگونگی ترقی عقل را نداریم اما می توانیم اشاره ای کوتاه داشته باشیم و آن اینکه ایجاد عاقلان انسانی در گرو جامعه ای انسانی است که خود قبل از این رشد کرده و ترقی نموده اند.باید در این زمینه به تلاش های خاص چشم دوخت.راه درست و انسانی عامل موفقیت در رسیدن به عقل رشد یافته تر است.این واقعیت که میزان رشد عقل نیز تابع نوع انسان های یک جامعه است لذا می توان چنین نتیجه گرفته که در جه ی پایین رشد عقلانی بستگی مستقیم به میزان کارایی عقل در نزد مردم آن جامعه دارد.

تلاش برای کاهش عوامل رشد عقلانی نیز برای انسان امری لازم و ضروری می آید.احساسات و عواطف از جمله مواردی هستند که برای رشد عقل ایجاد مانع می کنند.کشاندن این دو عامل به سمت تعادل باعث نوعی حرکت دهی عقل به سمت ترقی می گردد.تعقل انسانی ضمن احترام به عوامل یاد شده می کوشد تا از تاثیر منفی آن ها بر رشد عقل جلوگیری نماید.احساسات به دلیل بافت خاصیتی خود زود تر از عقل تحت تاثیر تغییرات قرار می گیرند. تلاش برای کنترل احساسات و عواطف به منظور ترفیع قوای دیگر از جمله عقل بهترین راه برای رسیدن به تعقل انسانی  است.