حدود 15 درصد ایرانی‌ها سیگاری هستند. آنها سالانه 64 میلیارد نخ سیگار مصرف می‌کنند که این میزان معادل 2.5 تريلیون تومان هزینه به خانواده‌های ایرانی تحمیل می‌کند. براساس گزارش‌های بانک مرکزی سرانه مصرف دخانیات در ایران به‌طور متوسط 115 هزار تومان است. مقایسه این رقم با سایر هزینه‌های خانوار نشان می‌دهد که ایرانی‌ها برای خرید حبوب، تعمیر مسکن و اقامت در هتل و مسافرخانه‌ها پول کمتری نسبت به سیگار مصرف می‌کنند. جالب است که بدانید پولی که ایرانی‌ها برای استعمال سیگار می‌دهند، حدود ٤ برابر پولی است که برای هتل‌رفتن خرج می‌کنند.

مقایسه این رقم با هزینه تعمیرات سالانه مسکن نیز نشان می‌دهد که مردم کشور نزدیک به 1.5 برابر پولی که برای تعمیر خانه و تأسیساتش هزینه می‌کنند، دود کرده و به هوا می‌فرستند. گزارش‌های بانک مرکزی همچنین نشان می‌دهد که از ‌سال ٨٥ تاکنون هزینه دخانیات در سبد خانوار ایرانی ٣.٧ برابر شده است؛ یکی از علت‌های مهم این موضوع افزایش قابل توجه تورم در طول این مدت است که باعث شده هزینه مصرف دخانیات در سبد هزینه‌های خانوار ایرانی حدود ٤ برابر شود. با وجود اين آخرین گزارش‌های بانک مرکزی نشان می‌دهد كه سهم دخانیات در سبد خانوار ایرانی اندکی کاهش داشته و از ١١٧‌هزار تومان در‌ سال ٩٢ به ١١٥‌هزار تومان در ‌سال ٩٣ رسیده است که البته این مسأله لزوما نمی‌تواند نشان‌دهنده کاهش مصرف دخانیات در بین ایرانی‌ها باشد و به نظر می‌رسد کاهش نرخ تورم روی این مسأله تأثیر گذاشته است.

3 برابر هزینه دخانیات صرف درمان می‌شود

سرانه مصرف دخانیات در ایران از ١١٧‌ هزار تومان در ‌سال ٩٢ به ١١٥‌ هزار تومان در‌ سال ٩٣ کاهش یافته است. گرچه این آمار نسبت به گذشته ١,٥‌درصد کاهش یافته، اما دخانیات همچنان دومین عامل اصلی مرگ‌ومیر در ایران و جهان است. به‌طوری که هر ٥ ثانیه یک نفر، هر روز بيش از ١٥‌هزار نفر و سالانه حدود ٦ ميليون نفر بر اثر استعمال دخانيات جان خود را از دست مي‌دهند. کارشناسان می‌گویند که مصرف دخانیات چنانچه با همین روند ادامه پیدا کند، بیش از ١٠‌میلیون مرگ تا ٢٠٢٠ بر اثر استفاده از اين ماده رخ خواهد داد. آماری تکان‌دهنده که سازمان ملل را به واکنش واداشت و خواستار افزایش مالیات بر سیگار شد.

حالا کشورهایی همچون بریتانیا، استرالیا و برزیل با اجرای قوانین کنترل‌کننده سفت و سختی در برابر مصرف تنباکو توانسته‌اند مصرف دخانیات را در کشورهایشان به‌شدت کاهش داده و رشد شدید مصرف سیگار در چین را تا حدودی جبران کنند. کاهش مصرف دخانیات دیگر نه به‌عنوان یک مسأله ملی که به یک مطالبه فراملی تبدیل شده است. مطالبه‌ای که به تصویب قانون افزایش مالیات بر سیگار در فروردین امسال منجر شد. آن‌طور که وزیر بهداشت پیش از این مطرح کرده بود، سالانه ۶۰‌هزار نفر بر اثر مصرف دخانیات می‌میرند که از طریق وضع مالیات بر سیگار می‌توان جلوی بخشی از این مرگ و میرهایی را که به‌طور قطع هزینه‌های گزافی به نظام سلامت وارد می‌کند، گرفت. به گفته او، بيش از ٣ برابر هزينه مصرف سیگار در کشور صرف درمان بيماري‌هاي مرتبط با دخانيات مي‌شود.

براساس گزارش اطلس تنباکو، سالانه بیش از ٣٣٣‌ هزار نفر از مردم ایران به دلیل بیماری‌های ناشی از استعمال تنباکو می‌میرند در حالی‌که بیش از ٨١‌هزار کودک و هفت‌میلیون و ٣٦٢‌ هزار فرد بالغ به مصرف روزانه دخانیات ادامه می‌دهند. اما حالا حدود ٥ ماه از این مصوبه سپری می‌شود، مصوبه‌ای که معلوم نیست چه میزان از حجم ٢,٥ تریلیون سیگاری که ایرانی‌ها در ‌سال ٩٣ دود کرده، خواهد کاست. هر چند که به باور برخی از کارشناسان بررسی دقیق تأثیر این مصوبه بر روی کاهش مصرف سیگار به دلیل حجم عمده قاچاق وجود ندارد.

کاهش مصرف با کنترل قاچاق سیگار در کشورهای پیشرفته

محمد‌حسین برخوردار، مدیرعامل سابق شرکت دخانیات در این رابطه به «شهروند» می‌گوید که بر اساس آمار موجود ١٥‌درصد جمعیت ایرانی سیگاری هستند. ١٥‌درصدی که سالانه ٦٤‌میلیارد نخ سیگار مصرف می‌کنند؛ این در حالی است که ٣٠‌درصد سیگار مصرفی در کشور به صورت قاچاق وارد کشور می‌شود.

به گفته او، از آنجا که حجم قابل توجهی از بازار دخانیات زیر سایه قاچاق است، هر گونه سیاست مالیاتی که نتواند این بخش از بازار را زیر لوای خود درآورد، تنها موجب افزایش بازار سیگار قاچاق می‌شود. بی‌تردید هر چه سیاستگذار بتواند سیگارهای قاچاق را مشمول مالیات‌ستانی کند، قدرت بیشتری در افزایش نرخ مالیات خواهد داشت. بی‌توجهی به حجم بازار قاچاق در وضع مالیات نه‌تنها در کاهش مصرف محصولات دخانی شکست می‌خورد، بلکه درآمد مالیاتی چندانی را هم عاید دولت نمی‌کند. برخوردار ادامه داد: ریشه موفقیت برخی کشورها در کاهش مصرف سیگار را در مباحث فرهنگی، قوانین سخت و البته کنترل قاچاق باید جست‌وجو کرد.

رابطه مستقیم فقر و مصرف دخانیات

عضو اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران که معتقد به کنترل مصرف سیگار از طریق آموزش است، می‌گوید: مباحث آموزشی در این خصوص باید از همان دوران ابتدایی در نظام آموزشی کشور گنجانده شود.

برخوردار با اشاره به رابطه مستقیم فقر با افزایش مصرف سیگار، اظهار داشت: الگوهای استعمال سیگار در کشورهای مختلف به‌شدت متنوع است. میزان مصرف سیگار حتی در کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط با نابرابری‌هایی مواجه است. این نابرابری‌ها می‌تواند از طریق استفاده از اقدامات کنترلی هدف‌دار درخصوص دخانیات کاهش پیدا کند؛ برای مثال در شهری مانند نیویورک یک فرد که روزانه یک پاکت سیگار می‌کشد و درآمدی در سطح خط فقر دارد، نزدیک به ٢٠‌درصد از درآمد خانواده خود را صرف کشیدن سیگار می‌کند.

مدیرعامل شرکت دخانیات در حالی رابطه خطرناک میان مصرف دخانیات و فقر را مورد توجه قرار می‌دهد که براساس برآورد سازمان بهداشت جهانی نزدیک به ١٠‌درصد از درآمد خانواده‌های کم‌درآمد صرف هزینه‌های فرآورده‌های دخانی می‌شود که این واقعیت پول کمتری را در اختیار تغذیه، آموزش، مسکن و پوشاک قرار می‌دهد.

115 هزار تومان هزینه دخانیات ایرانی‌ها

گزارش بانک مرکزی نشان می‌دهد که خانوارهای ایرانی در‌ سال ٩٣ به‌طور متوسط ١١٥‌هزار تومان دخانیات دود کرده‌اند؛ این در حالی است که این رقم در ‌سال ٨٥ حدود ٣١‌هزار تومان بود. به عبارتی اگر هزینه خدمات‌درمانی را نیز به رقم مصرف دخانیات در کشور اضافه کنیم، می‌توان ادعا کرد که دخانیات به ازای هر خانواده سالانه ٤٥٠‌هزار تومان به اقتصاد ملی ضرر می‌زند.

مصرف دخانیات که در طول سال‌های گذشته در ایران با افت و خیزهای بسیاری همراه بوده، هم‌اکنون سهم ٠,٤‌درصدی از بودجه خانوار را به خود اختصاص داده است؛ افت و خیزی که نقطه اوج آن را  مي‌توان در‌ سال ٩١ دانست که با رشد 54.6 درصدی نسبت به ٩٠ سهمش از بودجه خانوار به ٨٦‌ هزار تومان رسید. این روند افزایشی در حالی در ‌سال ٩٢ نیز تکرار شد که آمارهای بانک مرکزی از افت ١.٤‌درصدی مصرف دخانیات در‌ سال ٩٣ نسبت به ٩٢ خبر می‌دهند.

سهم شیر در بودجه خانوار تنها 2 برابر دخانیات

اما این آمار زمانی نگران‌کننده‌تر به نظر می‌رسد که بدانید در آخرین ‌سال مورد بررسی بانک مرکزی (٩٣) شیر که یکی از حیاتی‌ترین اقلام اساسی خانوار است با سهم ٠,٨‌درصدی تنها ٢٥٢‌هزار تومان از درآمد خانوار را به خود اختصاص داده است. به عبارتی ایرانی‌ها معادل نصف هزینه‌ای که برای خرید این محصول لبنی می‌کنند، برای خرید دخانیات صرف می‌کنند. جالب است که بدانید مصرف آب و خدمات متفرقه مسکن با سهم ٠.٦ درصدی‌اش از بودجه خانوار ١٨٤‌ هزار تومان در ‌سال اعلام شده است. آمارها حاکی از آن است که ایرانی‌ها سالانه تنها ١٠٧‌هزار تومان برای خرید حبوباب و ٢٠٢‌ هزار تومان برای خرید آجیل و خشکبار و ٧٩‌ هزار تومان برای تعمیرات مسکن و ٢٨‌ هزار تومان برای اقامت در هتل و مسافرخانه‌ها هزینه می‌کنند.

نگاهی به مصرف سیگار در ایران و جهان

در ایران 3.23 درصد از مردان و 7.1 درصد از زنان مصرف روزانه سیگار دارند که با این آمار، ایران مصرف پایین‌تری از میانگین مصرف کشورهای با درآمد متوسط دارد. بر اساس این گزارش سرانه کشیدن سیگار در میان افراد بالای 15 سال در ایران بین‌هزار تا 1500 نخ در ‌سال است که ایران را جزو کشورهای پاک دنیا در این زمینه قرار می‌دهد.

آمارها نشان می‌دهد که در سطح جهانی نزدیک به یک‌سوم مردان بالای 15 سال یا در حدود 820 میلیون نفر سیگار می‌کشند.

با این حال روند رواج سیگار در مردان در سراسر جهان بسیار متفاوت است؛ به ‌طوری که از ‌سال ١٩٨٠ تا ٢٠١٣ رواج استعمال دخانیات در کانادا ٢٤‌ درصد کاهش و در قزاقستان 16 درصد افزایش داشته است. در میان زنان نیز تقریبا 176 میلیون نفر استعمال روزانه دخانیات دارند. میزان زنان سیگاری از‌ سال ١٩٨٠ تا ٢٠١٣ در بسیاری از کشورهای پردرآمد کاهش یافته است. با وجود این‌که میزان مرگ مردان ناشی از مصرف دخانیات در ایران کمتر از میانگین کشورهای با درآمد متوسط است، ولی هر هفته ٥٤٠ مرد به دلیل استعمال دخانیات جان خود را از دست می‌دهند. به‌طورکلی 6.12 درصد از مرگ مردان در ایران به دلیل مصرف دخانیات بوده، در حالی ‌که این میزان برای زنان 2.4 درصد بوده است. به‌طور میانگین هر هفته ١٠٠ زن به دلیل استعمال دخانیات در ایران از دنیا می‌روند.