مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز کشاورزی در حالی از سال گذشته در دستور کار قرار گرفت که نسبت به اجرای این طرح انتقاداتی وجود دارد. هرچند وزارت نیرو اصلی‌ترین راهکار حفظ منابع آبی را احیای منابع زیرزمینی با انسداد چاه‌های غیرمجاز می‌داند با این حال این طرح تبعاتی دارد که نباید از دید مسئولان مغفول بماند.

اگر مشکلات مالی و کمبود بودجه را از پیکره صنعت آب جدا کنیم کمبود آب جدی‌ترین و اصلی‌ترین مسئله مورد بررسی در این صنعت است. تا جایی که دیگر مدیریت مصرف چاره کار نیست و موضوعاتی همچون حفظ و تقویت و تعادل‌بخشی به منابع آبی کشور به میان می‌آید. راهکاری نیز که برای اجرای این سیاست آبی مدنظر است جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب و مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز آبی است که در 15 سال خشکسالی گذشته تنها راه نجات‌بخش کشاورزی به شمار می‌آمد. با وجود حساسیت‌های فعالان کشاورزی مبنی بر جلوگیری از اتهام به بخش کشاورزی و گسترش موج کشاورزهراسی به نظر وزارت نیرو تنها راه‌حل، مسدود کردن این چاه‌های غیرمجاز است؛ چاه‌های غیرمجازی که 2 دسته هستند، چاه‌هایی که قبل و بعد از سال 85 حفر شدند.

تمام چاه‌هایی که بعد از سال 85 حفر شدند باید براساس قانون بسته شوند اما چاه‌های غیرمجازی که قبل از سال 85 حفر شدند اگر شرایط دیگر قانون را نقض نکنند، می‌توانند مجاز شوند. علیرضا دائمی، معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزیر نیرو به مهر گفته است: پیش‌بینی شده تا پایان امسال حدود 20 هزار چاه از مدار بهره‌برداری خارج شود. البته از ابتدای سال تاکنون حدود 4800 چاه آب از مدار تولید خارج شده‌اند. این آمار در حالی است که هرکدام از مسئولان استان‌های کشور موظف هستند نسبت به مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز اقدام کنند. البته میزان چاه‌های حفر شده در استان‌های مختلف یکسان نیست.

چاه‌های حفر شده 

ایران در بین کشورهای دنیا از لحاظ برخورداری از منابع آب در رتبه ۵۰ و در بین این کشورها از لحاظ سرانه منابع آب در جایگاه ۱۱۲ دنیا قرار دارد. اینها بیانگر این است که وضعیت کشور در حوزه منابع آبی خوب نیست و باید فکر اساسی برای این بحران کرد. به علاوه اینکه کشور ما در بخش افت منابع آب و افت سفره‌های زیرزمینی جزو رتبه‌های نخست دنیاست که این مسئله در کشورهای دیگر نیز وجود دارد اما در کشور ما شرایط بحرانی‌تر است. کافی است بدانیم بیش از ۳۵۰هزار چاه غیرمجاز در کشور وجود دارد که می‌توان گفت که هر سال ۲۰میلیارد مترمکعب آب در کشور از این طریق غارت می‌شود. برای رسیدگی به این مسئله وزارت نیرو نجات آب‌های زیرزمینی را اولویت امسال خوانده است.

براساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده بین وزارت جهاد کشاورزی و سازمان محیط‌زیست و دیگر سازمان‌های ذی‌ربط در ۵سال آینده یعنی در برنامه ششم توسعه می‌توانیم میزان کسری آب سالانه را از آب‌های زیرزمینی جبران کنیم به طوری که اگر برداشت آب زیرزمینی را سالانه ۶میلیارد مترمکعب کاهش دهیم، می‌توان میزان تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی را با میزان برداشت برابر کرد. براساس گفته‌های علی مراد اکبری، معاون وزیر جهاد کشاورزی در گفت‌وگو با ایسنا، ۷هزار چاه غیرمجاز در سال گذشته مسدود شده‌اند. این درحالی است که در بیش از ۳۰سال گذشته ۴۰۰هزار چاه غیرمجاز در کشور احداث شده که ۳۰۰ چاه آن در دولت گذشته احداث شد که ۴برابر دولت‌های قبل از آن بود. وی به این نکته اشاره کرده که هم‌اکنون حدود ۸۰۰هزار چاه در کشور وجود دارد که ۴۰۰هزار حلقه آن مجاز و مابقی غیرمجاز است. این در حالی است که سالانه حدود ۲۰میلیارد مترمکعب آب از طریق چاه‌ها و برداشت‌های غیرمجاز از چاه‌های مجاز غارت می‌شود که سطح سفره‌های زیرزمینی نیز به همین میزان کاهش پیدا می‌کند.

آمارهای قابل تامل

تلاش‌ها برای شناسایی و انسداد چاه‌های غیرمجاز همچنان ادامه دارد. براساس آمار در دو ماه گذشته امسال در استان گلستان ۱۵هزار چاه غیرمجاز شناسایی شده که از این تعداد حدود ۱۲۰۰مورد مربوط به سال‌های بعد از ۸۵ است. در استان لرستان، از مجموع ۱۷۳۸ چاه غیرمجاز ۴۰۰ مورد مسدود شده، در شهرستان کاشمر ۳۴ چاه غیرمجاز در سال گذشته مسدود شده و هم‌اکنون حدود ۴۹۹ چاه کشاورزی فعال در این منطقه است. در استان قزوین ۱۲۰۰ چاه مسدوده شده همچنین بیش از ۱۰هزار چاه غیرمجاز در استان کرمان است که ۸هزار و ۷۶۲ مورد آن در منطقه جازموریان است و گفته می‌شود بحرانی‌ترین استان کشور به لحاظ منابع آبی کرمان است و ۷۰۰ روستای این استان فاقد آب آشامیدنی است. به علاوه ۳۲۹۹ رشته قنات در استان همدان وجود دارد که بیشتر آنها با مالکیت عمومی در سطح استان پراکنده است.  به گزارش صمت، ۴۰هزار چاه کشاورزی غیرمجاز در ۸شهر مازندران وجود دارد. همچنین در استان خراسان رضوی ۲۳۸۰ چاه غیرمجاز تا انتهای سال مسدود خواهد شد و تاکنون ۶۷۹ چاه غیرمجاز مسدود شده و این در حالی است که تعداد چاه‌های غیرمجاز این استان ۸۵۰۰ حلقه است که از این تعداد ۳۰۰ حلقه چاه عمیق است.

در استان همدان از ابتدای سال نیز ۲۵۰ چاه غیرمجاز مسدود شد. در استان البرز ۳۹۲۰ چاه در دشت هشتگرد وجود دارد که ۲۰۱۱ مورد از آنها غیرمجاز و بقیه دارای مجوز است. در استان سیستان و بلوچستان تاکنون بیش از ۸هزار و ۲۲۴ چاه غیرمجاز شناسایی شده است. در آذربایجان‌غربی بیش از ۵۹ هزار چاه غیرمجاز وجود دارد. همچنین سال گذشته ۵۰۵ چاه غیرمجاز در آذربایجان‌غربی مسدود شده که بیشترین چاه‌های غیرمجاز به تعداد ۲۴هزار و ۶۴ حلقه در شهرستان ارومیه است. همچنین بیش از ۴هزار چاه غیرمجاز در استان مرکزی شناسایی شده که ۲ هزار و ۵۵۱ حلقه مربوط به بعد از سال ۸۵ است. ۲هزار و ۷۰۰ چاه غیرمجاز در شهرستان جهرم وجود دارد که تاکنون ۲۰۰ چاه غیرمجاز مسدود شده است. همچنین در استان هرمزگان بیش از ۵هزار چاه غیرمجاز و در کهگیلویه و بویراحمد ۱۱۷۰ چاه غیرمجاز وجود دارد که از این تعداد سهم شهرستان کهگیلویه ۵۷۵ چاه مجاز و ۳۹۲چاه غیرمجاز است. ۱۸۶۲ چاه مجاز در سطح ملایر، ۲۴۲ چاه غیرمجاز در خراسان‌شمالی، ۲۸۴۵ چاه غیرمجاز در دشت مشهد و ۳۵۰۰ چاه غیرمجاز در کرمانشاه وجود دارد. همچنین قرار است در سال ۱۳۹۵، ۳۰۰۰ چاه غیرمجاز در استان تهران مسدود شود.

اقدامات دولت یازدهم

نکته قابل توجه این است که پیش از دولت یازدهم متوسط سالانه انسداد چاه‌های غیرمجاز در راستای اجرایی شدن این طرح ۲ هزار و ۲۸۳ حلقه بود اما در دولت یازدهم تعداد ۵هزار و ۸۵۳ چاه غیرمجاز مسدود شد. همچنین متوسط سالانه نصب کنتور روی چاه‌ها پیش از روی کار آمدن دولت تدبیر و امید ۲ هزار و ۱۰۵ دستگاه بود اما در طول ۳ سال عملکرد دولت یازدهم این رقم به ۱۳هزار و ۹۱۸ دستگاه افزایش یافته است. از سوی دیگر در حالی که متوسط سالانه حجم آب صرفه‌جویی شده ناشی از انسداد چاه‌ها قبل از دولت یازدهم تنها ۱۵۲میلیون مترمکعب بوده اما اینک این رقم به ۳۰۴میلیون مترمکعب افزایش یافته است. در همین راستا گروه‌های گشت و بازرسی تشکیل شد که در نتیجه فعالیت‌های آنها ۱۱هزار و ۹۲۱ چاه غیرمجاز در ۳سال گذشته مسدود شد و کنترل اضافه برداشت آب به میزان ۸۴۴میلیون و ۳۰۰هزار مترمکعب را به دنبال داشت.

معقولانه، نه احساسی

با این حال انتقاداتی نسبت به انسداد چاه‌های غیرمجاز کشاورزی وجود دارد؛ انتقاداتی که بجاست و مدافع حال کشاورزانی است که جز چاه آب راه ارتزاقی ندارند. حبیب‌الله نیکزادی‌پناه، عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی در این زمینه به صمت گفت: برخی از چاه‌ها قدمت ۲۰ساله دارند و به‌راحتی نمی‌توان به کشاورزان یا صاحبان آنها گفت که نباید از آن استفاده کنند از این‌رو بستن چاه‌ها یکی از راهکارهای تعادل‌بخشی به منابع آبی باید باشد نه‌تنها راه؛ بلکه باید راه‌های مدیریت منابع آبی را در پیش گرفت. به‌عنوان نمونه باید آبیاری نوین و صنعتی جایگزین شیوه‌های سنتی شود و کشت‌های متراکم و گلخانه‌ای نیز بیشتر رواج یابد. این‌کارها در کنار مدیریت آب‌های سطحی و عملیات آبخیزداری می‌تواند به مرور موجب تقویت سفره‌های آب زیرزمینی شود؛ به عبارتی مدیریت هوشمند و علمی آب باید در پیش گرفته شود نه اینکه تنها رویکرد سلبی را برای چاه‌های کشاورزی لحاظ کنیم. در کنار آن باید به کشاورزان درباره ممنوعیت حفر چاه اطلاع‌رسانی درست شود.

نظر افضلی، نایب‌رییس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی به صمت گفت: چاه‌های کشاورزی که غیرمجاز خوانده می‌شوند را باید ساماندهی کرد نه مسدود؛ چراکه نباید با چاه‌هایی که زمانی حفر شدند احساسی برخورد کنیم و به یکباره بگوییم غیرقانونی هستند؛ چراکه اگر غیرقانونی بودند نباید از ابتدا حفر می‌شدند آن هم زمانی که این چاه‌ها منبع تامین مایحتاج و نیازهای ضروری کشاورزانی است که با آب حاصل از این چاه‌ها روزگار می‌گذرانند از این‌رو باید راهکار معقولی به غیراز انسداد این چاه‌ها مدنظر باشد. این دو نماینده مجلس معتقدند که این طرح آنچنان نمی‌تواند به‌تنهایی موفق باشد و باید در کنار راهکارهای دیگر اجرایی شود به علاوه اینکه باید تبعات اجتماعی این طرح به موازات اجرای آن مورد نظر باشد.