دعوای آب در خاورمیانه به عراق رسید. عبدالستار مجید، وزیر کشاورزی کردستان عراق به سد سردشت ایران اعتراض کرده و مدعی شده است که این سد ٨٠‌درصد سهم آب کردستان عراق را کمتر کرده است. او به این موضوع اکتفا نکرده و دولت عراق را به بستن جریان آب سرازیر شده از کردستان، به مناطق مرکزی و جنوبی عراق تهدید کرده است. این موضوع در شرایطی رخ می‌دهد که تنها ١٢ روز از سفر حمید چیت‌چیان، وزیر نیرو به سردشت و آبگیری سد منطقه می‌گذرد. موضوع به همین جا ختم نمی‌شود و ترکیه حدود ٤٠‌سال است که حقابه ایران و عراق را نادیده می‌گیرد و با راه‌اندازی مگاپروژه گپ ١٤ سد روی فرات، ٨ سد روی دجله بسته و قرار است ١٩ نیروگاه برق - آبی بسازد. حالا نظرات کارشناسی بر آن است که تجاوز به حقابه‌ها در خاورمیانه عامل بروز خشکسالی در کشورهایی مانند ایران و بروز ریزگردها بوده است. البته ماجرای دعوای آبی منطقه به کشورهایی مانند ارمنستان و افغانستان هم می‌رسد گفته می شود ایران در طول سال‌های گذشته دیپلماسی آبی قوی نداشته است.

هدایت فهمی، کارشناس منابع آب وزارت نیرو هم با تأیید ضعف دیپلماسی آبی ایران به«شهروند» توضیح می‌دهد: ایران از نظر تعاریف علمی در شرایط فوق بحرانی آب قرار دارد. این در شرایطی است که ٧٠‌درصد منابع آبی ایران در غرب کشور و تنها ٣٠‌درصد منابع آب در شرق وجود دارد، بنابراین منابع آبی غرب کشور برای ایران اهمیت ویژه‌ای دارد.

او ادامه می‌دهد: در ١٥‌سال اخیر به‌طور میانگین ١٠‌درصد بارش‌های کشور کاهش داشته و ٢٥‌درصد جریان‌های رودخانه‌ای ایران کمتر شده که این کاهش در مناطق غربی ایران چشمگیرتر بوده است و در کرخه و کارون با تهدید جدی روبه‌رو هستیم.

حالا نمایندگان مجلس خبر می‌دهند که موضوع آب به شورایعالی امنیت ملی رسیده و کمیته امنیت آب در این شورا تشکیل شده است.

ایران در شرایط فوق بحرانی آب

اما در رابطه با وضع منابع آبی، معاون دفتر برنامه‌ریزی آبفای وزارت نیرو توضیح می‌دهد که شرق کشور به‌طور ذاتی خشک است و درحالی‌که ٧٠‌درصد منابع آب در غرب کشور است، ٣٠‌درصد منابع آب در شرق کشور قرار دارد.

به گفته هدایت فهمی، ٨٥‌درصد کشور در مناطق خشک و نیمه‌خشک واقع شده است و فقط ١٥‌درصد در مناطق مرطوب قرار دارد.

فهمی با اشاره به این‌که در ١٥‌سال اخیر در متوسط بارش‌ها بیش از ١٠‌درصد کاهش رخ داده، اظهار می‌دارد: اثرات این موضوع موجب شده که تا ٢٥‌درصد جریان رودخانه‌ای کاهش یابد که این کاهش به‌ویژه در مناطق غربی کشور چشمگیر است، به‌طوری که در کارون و کرخه با کاهش جدی در منابع آب مواجه هستیم که این یک تهدید برای منابع آبی کشور است.

به گفته فهمی، در ایران آب تجدیدشونده که قبلا میزان آن ١٣٠‌میلیارد متر مکعب عنوان می‌شده، به‌طور متوسط به ١١٦‌میلیارد متر مکعب رسیده و در سال‌هایی حتی تا ١١٤‌میلیارد متر مکعب هم کاهش یافته است.

او درعین ‌حال عنوان می‌کند که مصرف آب در کشور بسیار بالاست و ٧‌میلیارد متر مکعب مصرف آب در کل کشور است که عمده‌ترین مصرف‌کننده هم بخش کشاورزی است. به گفته فهمی، اگر کشوری تا ٤٠‌درصد آب تجدیدپذیر خود را مصرف کند، شرایط قابل قبولی دارد. اگر ٤٠ تا ٦٠‌درصد آب تجدیدپذیر را مصرف کند، در شرایط تنش آبی قرار دارد. اگر از ٦٠ تا ٨٠‌درصد آب تجدیدپذیر را مصرف کند، در شرایط بحران آبی است و مصرف ٨٠‌درصد به بالا نشان‌دهنده شرایط فوق بحرانی است و حالا ایران که ٨٨‌درصد منابع آب تجدیدپذیر را مصرف می‌کند، در شرایط فوق بحرانی قرار دارد.

عمق چاه‌ها در ایران به ٥٧٠ متر رسید

پرویز کردوانی، پدر کویرشناسی ایران هم گفته است که سطح آب در جهرم ٥٧٠ متر، در رفسنجان ٤٥٠ متر و در شهریار ٣٠٠ متر پایین رفته است. حالا با توجه به این صحبت‌ها شاید بهتر بتوان ضرورت تشکیل کمیته امنیت آب را درک کرد.

تهدید آبی عراق علیه ایران

حالا دعوای منطقه‌ای سرِ آب جدی‌تر از گذشته شده است. در شرایطی که سد برق - آبی سردشت اول تیرماه با حضور وزیر نیرو آبگیری شد، اما چند روز پس از آبگیری بهانه‌گیری‌های کردستان عراق آغاز شد. آن‌طور که وزارت نیرو عنوان کرده، این سد با حجم ۳۸۷‌میلیون مترمکعب و با هدف تأمین آب شرب شهرهای سردشت و بخش ربط و آبیاری ۷۸۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی، تولید سالانه ۴۲۱ گیگاوات برق و صادرات به کشور عراق و کنترل و تنظیم منابع آبی حوضه احداث شده است.

اما حدود ١٠ روز بعد از افتتاح و آبگیری سد سردشت، کردستان عراق به تهدید ایران دست زد و وزیر کشاورزی اقلیم کردستان عراق تهدید کرد در صورتی که ایران به بند آوردن جریان آب ورودی به اقلیم کردستان از طریق احداث سد ادامه دهد، اربیل جریان آبی را که به استان‌های مرکزی و جنوبی عراق می‌رود، قطع خواهد کرد.

عبدالستار مجید گفت: «ما به مقامات عالی‌رتبه ایرانی هشدار داده‌ایم در صورتی که ایران به هر دلیل هر دو مترمکعب آبی را که به اقلیم کردستان سرازیر می‌شود، بند بیاورد، ما هم در مقابل یک متر مکعب از آب سرازیر شده به منطقه جنوبی عراق را بند خواهیم آورد تا آب لازم برای تأمین نیاز اقلیم را تأمین کنیم.»

اما درحالی‌ که ایران یکی از اهداف اصلی احداث سد روی رودخانه زی بچوک در شهر سردشت را تأمین برق مورد نیاز ساکنان این منطقه عنوان کرده، برخی مقامات کردستان عراق ادعا می‌کنند با احداث این سد، ٨٠‌درصد از آبی که به آن سوی مرز سرازیر می‌شود، کاهش یافته است. این درحالی است که در ‌سال ‌جاری کاهش بارندگی کمبود آب در منطقه اقلیم کردستان را رقم زده است.

هرچند که گفته می‌شود، تهدید آبکی کردستان عراق شیطنت مسعود بارزانی است که می‌خواهد قبل از برگزاری رفراندوم استقلال، باجگیری کند اما قوانین بین‌المللی به‌طور صریح در مورد مسأله آب و نزاع‌های احتمالی بین کشورها مشخص است و قطعا کردستان عراق نمی‌تواند به صرف یک ادعا، سدسازی ایران را زیر سوال ببرد.

دیپلماسی آب ایران ضعیف بوده است

اما درحالی‌که برخی کارشناسان انتقاداتی را به دیپلماسی آب ایران وارد می‌کنند، تأکید می‌کنند که در سال‌های اخیر مسأله آب و محیط‌ زیست برای کشورمان اولویت کمتری داشته و به همین نسبت دیپلماسی قوی هم در این زمینه نداشته‌ایم. این دسته از کارشناسان معتقدند که عملکرد ایران در مورد دیپلماسی آب نشان می‌دهد که توجه بسیار کمی به دیپلماسی آب نشان داده‌ایم.

اما در همین رابطه هدایت فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی آبفای وزارت نیرو در گفت‌وگو با «شهروند» می‌گوید: ما کشوری هستیم که هم آب به آن وارد و هم خارج می‌شود، بنابراین در دیپلماسی آب نمی‌توانیم یک بام و دو هوا باشیم و باید به اصول اولیه معتقد و پایبند باشیم. ازجمله این‌که باید حقابه‌های زیست‌محیطی و حقابه‌هایی که مردم پایین‌دست دارند را رعایت کنیم. این موضوع در دنیا هم پذیرفته شده که کشورهایی که بالادست هستند، نمی‌توانند آب را بر پایین‌دستی‌ها ببندند.

فهمی با اشاره به این‌که دیپلماسی آب را باید از طریق پروتکل‌های بین‌المللی پیش برد، اظهار می‌دارد: پیش بردن دیپلماسی آب معمولا از طریق دستگاه دیپلماسی انجام می‌شود و این برمی‌گردد به مسائل منطقه‌ای و شرایط کشورمان و مسائلی که در دنیا مطرح است.

به گفته این مقام مسئول، سدهایی که توسط ترکیه ساخته شده، بخش عمده‌ای از آب بین‌النهرین را کنترل می‌کند و آبی که در پایین‌دست به تالاب هورالعظیم یا اروندرود می‌رسد، بشدت کاهش می‌یابد و بنابراین ایران باید در این زمینه دیپلماسی فعال‌تری داشته باشد.

به گفته فهمی، برای حل‌وفصل مسائل آبی منطقه پیشنهاد کشورمان این است که کمیسیون مدیریت حوزه بین‌النهرین با شرکت ایران، ترکیه، عراق و سوریه تشکیل شود و با اتخاذ مکانیزم‌هایی در جهت پیشبرد اهداف تمامی این کشورها اقدام کرد.