امروزه با گسترش تحقیق و دانش بشر، ارزش سخنان گهربار امام صادق (علیه السلام) بیش از پیش نمایان شده و البته نیاز مردمان به چنین معارفی نیز رو به فزونی است.

یکی از مشکلات مهم اجتماعی و تربیتی، کاهش عنصر محبّت در جامعه است. امام صادق (علیه السلام) برای تولید هر چه بیشتر محبّت، نسخه سه گانه‌ای را ضمن روایتی ارزشمند چنین بیان می‌کنند: «ثَلاثَةٌ تُورِثُ المَحَبَّةَ: الدّینُ وَ التَّواضُعُ وَ البَذل؛ سه چیز است که محبّت می آورد: دین، فروتنی و بخشش.» (تحف العقول، ص 316) به تحلیل هر یک از این سه عامل مهم در تولید و نشر محبّت می پردازیم.

دیـن

داروی کلیدی این نسخه شفابخش، دین است. قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام) مجموعه‌ای از راهکارهای زندگی سعادتمندانه را پیش روی ما قرار می‌دهند که هر چه دقّت بیشتری نسبت به عمل به آنها داشته باشیم، زندگی بهتری را رقم خواهیم زد.

جالب اینکه؛ قرآن کریم، عمل به دین را نشانه محبّت به خدا دانسته و می‌فرماید: «قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونی‏ یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیم‏؛ بگو: "اگر خدا را دوست دارید، از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشاید، و خداوند آمرزنده مهربان است."» نتیجه اینکه؛ محبّت با اعمال انسان، رابطه مستقیم دارد و دین، بهترین برنامه عملی برای رسیدن به محبّت است. ناگفته پیداست که برای عمل به دین، اعتقاد و دلبستگی به باورهای دینی ضروری است.

محبّت با اعمال انسان، رابطه مستقیم دارد و دین، بهترین برنامه عملی برای رسیدن به محبّت است. ناگفته پیداست که برای عمل به دین، اعتقاد و دلبستگی به باورهای دینی ضروری است.

فروتنی

گرچه مجموعه آداب دین اسلام، به طور کلّی محبّت آور هستند؛ امّا در میان آنها مواردی یافت می شود که اثر ویژه ای بر تولید محبّت دارند و اگر کسی حتّی دیندار نیز نباشد، با استفاده از این صفات، محبّت ساز خواهد بود. یکی از آن صفات، تواضع است. تواضع نیز جایگاه مهمّی در اخلاق دینی دارد. در روایت دیگری امام صادق (علیه السلام) یکی از آفات دینداری را خودبزرگ بینی و تکبّر دانسته و می فرماید: «آفَةُ الدِّینِ الحَسَدُ وَ العُجبُ وَ الفَخرُ؛ آفت دینداری حسد و خودبینی و فخر فروشی است. (کافی(ط-الاسلامیه)،ج2، ص307) تکبّر و ندیدن دیگران، باعث خاموش شدن چراغ محبّت می شود.

بخشش

از جالب ترین نکات روایت مورد بحث، ارتباط خاصّی است که بین هر یک از مؤلّفه های ذکر شده وجود دارد. پس از شناخت ارتباط تواضع و دینداری رابطه بین بخشش و تواضع را نیز از زبان امام هادی (علیه السلام) بشنویم که می فرمایند: «التَواضُعُ أن تُعطِی الناسَ ما تُحبُّ أن تُعطاهُ؛ فروتنی در آن است که با مردم چنان کنی که دوست داری با تو چنان باشند.» (کافی(ط-الاسلامیه) ج2 ،ص124، ح13)

معلوم می شود که بذل و بخشش و رفتار با دیگران، آن هم طبق همان ملاکی که برای خود می پسندیم، کاربردی ترین راه برای تولید و گسترش محبّت در خانواده و جامعه است. هدیه دادن، تنها نمونه ای از بذل و بخشش است؛ لذا ما باید نگاه خود و جامعه را فراتر از هدیه های مادّی ببریم به گونه ای که قادر باشیم در هر لحظه ای بذل و بخشش داشته باشیم و در قبال آن، میوه محبّت را برداشت کنیم.

محبّت، ریشه در درون انسان دارد چرا که هر کسی خودش را دوست دارد و نسبت به خودش محبّت دارد! پس؛ برای کاشتن بذر محبّت در دل دیگران، کافی است دیگران را نیز همچون خود بپنداریم و هر چه برای خودش می پسندیم برای دیگران نیز بپسندیم.

قرآن کریم در آیه 219 سوره بقره برای ارتقای نگاه ما در این مقوله، می‏ فرماید: از تو سؤال می‏کنند: "چه چیز انفاق کنند؟" بگو: از مازاد نیازمندی هایتان (قُلِ الْعَفْوَ). "عفو" به معنی از بین بردن اثر، حد وسط و میانه هر چیز و مقدار اضافی چیزی، و بهترین قسمت مال آمده است و ممکن است در اینجا به معنی مغفرت و گذشت از لغزش دیگران باشد، و مطابق این معنی تفسیر آیه چنین می‏شود: «بگو: بهترین انفاق، انفاق عفو و گذشت است... در پایان آیه می ‏فرماید: «خداوند آیات خود را چنین بیان می‏کند شاید تفکر و اندیشه کنید» (کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ). (برگزیده تفسیر نمونه؛ ص224)

کلام آخر

محبّت، ریشه در درون انسان دارد چرا که هر کسی خودش را دوست دارد و نسبت به خودش محبّت دارد! پس؛ برای کاشتن بذر محبّت در دل دیگران، کافی است دیگران را نیز همچون خود بپنداریم و هر چه برای خودش می پسندیم برای دیگران نیز بپسندیم. اگر از انسان متکبّر بدمان می آید، در مقابل دیگران متواضع باشیم و اگر از تمام انواع بذل و بخشش ها خوشحال می شویم، نسبت به همه بخشنده باشیم و بدانیم که همه این خوبی ها در دین اسلام جمع شده است.

محسن رفیعی وردنجانی- کارشناس حوزه و اخلاق اسلامی