استاد جعفر دیناروند - رئیس مرکز بررسی های اجتماعی ایران اُنا: شاید بهتر بود که این بخش را قبرستان می نامیدیم تا موضوع گسترده تر شود اما چون مسئولیت مطالب امری مهم می باشد لذا ضمن پرداختن به خاطرات قبل از این موضوع،در مورد آنچه دیده ام بهتر می توانم توضیح دهم.در واقع عبدالله بن علی نمادی از قبرستان قدیمی شوش است که در کنار آن دیگر آرامستان ها هم مطرح می گردند.

تاریخ شوش باید چنین وضعیتی را ثبت کند تا نسل های بعدی با فراموشی آن ها را بایگانی نکنند.وضعیت قبرستان ها و چگونگی ساخت یا تخریب آن ها می تواند موضوعات جدیدی را ایجاد نمایند که همه ی این ها تاریخ شوش محسوب می شوند.خواه شیرین و یا اینکه به تلخی گرایش یافته باشند.

آنچه مطالعات من نشان می دهند،قبرستان های شوش دارای نام های متفاوتی بودند.گرچه به وجود آن ها اطمینان دارم و با دقت  یافته ام اما این می تواند به وسیله ی مطالعات دیگری تکمیل و یا بازسازی شود.ادعای تکمیل تنها راه را مسدود می کند که ما از چنین کاری مبری هستیم.قبرستان های شوش دارای تاریخی کهن هستند.

قدیمی ترین قبرستان شوش مربوط به حرم دانیال نبی است.ابتدای آن از روبروی موزه  و انتهای آن روبروی حسینیه ی اعظم بود.شنیده های من از بزرگان شوش تایید کننده است.گرچه این قبرستان را ندیده ام اما گفته های دیگران با انواع نشانه ها نشان دهنده ی وجود است.در محوطه ی حرم این نکته واضح تر است خصوصا اینکه خادمین این حرم نیز در اطراف ضریح دفن هستند و آثار آن ها باقی است.

قبرستان عباس یا گلزار شهدای امروز نیز دارای قدمت تاریخی است.در بیابان بودن و انواع نی های اطراف روییدن را می توان در تصاویر قدیمی یافت.معمولا روستاهای اطراف مانند عمله مردگان خود را در این مکان دفن می کردند.بررسی موضوع می تواند با مطالعات نوشته های روی سنگ ها اثبات شود.

قبل از پرداختن به قبرستان عبدالله بن علی لازم است که از قبرستان آخراسفالت نیز یادی شود.در دهه ی چهل و زمانی که محل فعلی بیابان بود مردم برای اولین بار جنازه ی مرحوم حسن پشتکوهیان را در این مکان دفن کردند و تا سال ها معروف به حسن آباد بود.مردی که در جوانی فوت کرد و خاطرات آن در اذهان باقی ماند.در همان زمان نیز غسالخانه ی تقریبا مجهزی ساخته شد که آثار آن هنوز پا برجاست.این قبرستان به دو دلیل رونق نیافت.یکی محصور بودن آن به زمین های صاحب سند و شاوور و دوم نمناک بودن آن که همین دو نکته باعث گردید که غسالخانه از رونق افتد و مردم در محدوده ای کوچک عزیران خود را در این مکان دفن کنند.

در بررسی های دیگر می توان به موضوع اصلی پرداخت.قبرستان عبدالله بن علی که بعد نام دعبل نیز نمایان شد.در زمان های قدیم فقط همین نام رایج بود.قبرستانی در بیابان که به عمله ی سیف وصل می شد.نه ساختمانی در اطراف آن بود و نه کسی جرئت زندگی در نزدیکی آن را داشت.گنبد و ضریح عبدالله بن علی قدیمی و مردم برای زیارت فقط زمان هایی خاص مراجعه می کردند که بیشترین زمان در دفن عزیزان خود بود.

اگر مقایسه ای با امروز نماییم باید بگوییم که خیابان های اطراف دعبل همه قبر هستند.دیواری گلی در اطراف ضریح وجود داشت و به اصطلاح داخل قبرستان نامیده می شد.بسیاری از بزرگان شوش در این مکان دفن شدند.در هنگام ورود که درب آن همین درب اصلی امروزی است قبرها ایجاد شده بودند.در سمت راست محلی بود که امانتی نامیده می شد.فکر کنم حدود شش مکان با سقف پوشیده وجود داشت که مردگانی را که قصد داشتند به صورت موقت نگه دارند در آن جای می دادند تا بعدا به مکان هایی خاص منتقل کنند.

بیشترین امانتی ها برای شهر کربلا در عراق بود.تابوت هایی که به وسیله ی چهارپایان حمل می شد و از شوش تا العماره و سپس دارالسلام منتقل می گردید.من شخصا بعضی از مراسمات را دیدم.فردی که بعد از حدود چهل روز نگه داری می شد فقط پوستی بر تن داشت که با کوشش بعضی از افراد متخصص دوباره کفن پوش می شد و وارد تابوت می گردید.

قبرستان عبدالله بن علی جایگاه ابدی خانواده ی دانش نیز بود.با اینکه گفته می شد که آن ها دزفولی هستند اما علاقه ی آن ها به شوش و مردمانش و نیز حضور سال ها در کنار مردم باعث می شد تا در وصیت نامه ی های خود محل دفن را در همین قبرستان بخواهند.هنوز آثار آن ها پا برجاست.افراد بزرگی که معمولا خان یا کدخدا بودند را نیزدر همین مکان دفن می کردند.

با گسترش قبرستان و احساس عدم مکان برای دفن، کم کم فکر تغییر آن به قبرستان عباس داده شد و نوعی ممنوعیت ایجاد کرد.این اتفاق در ابتدای سال های پنجاه و قبل از پیروزی انقلاب بود.زمانی که دستور ساخت و ساز داده شد ، خارستان های اطراف قبرستان خرید و فروش شدند و فکر ایجاد چهار دستگاه در مکانی که امروز به همین نام معروف است ،داده شد.

تاریخ قبرستان عبدالله بن علی  داستان های ناگفته ی فراوان دارد.سمبلی از انواع مراسمات خصوصا روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان و نمادین نمودن تشیع جنازه ی مولای متقیان و دفن ایشان که برای همه ی قدیمی های شوش فراموش ناشدنی است.تخریب آن و نیز تبدیل نمودن آن به شکل امروزی نیز دارای انتقادات فراوانی بود که شنیده نشد.