استاد جعفر دیناروند - رئیس مرکز بررسی های اجتماعی ایران اُنا: شوش با وجود مقبره ی حضرت دانیال (ع) مذهبی بود و به همین شکل هم باقی ماند.آن زمان که اثری از مردم در شوش نبود و امروز که مملو از جمعیت است همین معنا یافتنی بود و هست.شهری که با نام پنجمین شهر مذهبی ایران نامیده می شود.در این میان نقش مساجد بسیار پر رنگ تر گشت.

در تاریخ شوش ساختن مساجد امری لازم و ضروری بود که معمولا به وسیله ی بازاریان انجام می شد.برای همین امر نیز خود وارد فعالیت می شدند و نام یکی از بانیان بر درب آن ثبت می گردید.پرداختن به خاطرات مساجد می تواند راهگشای تاریخ این موضوع باشد.

اولین مسجدی که در شوش ساخته شد مسجد جامع بود.بررسی موضوع نشان می دهد که ابتدا مردم نماز را در حرم دانیال برپا می کردند اما جمعیت فراوان باعث می شد تا این نماز به راحتی انجام نگیرد.بنابراین بعضی از بازاریان آن زمان اقدام به ساختن مسجد جامع نمودند که نقش روحانیونی مانند  قاضی به عنوان پیشنماز و نیز خانواده ی دانش پر رنگ تر بود.

محلی که امروز مسجد ساخته شده است،مرکز شهر محسوب می گشت.نبود امکانات باعث گردید تا مردم با استفاده از چهار پایان مصالح را حمل کنند.بیشترین کار را باید در جمع آوری آجرهای تپه ها دانست.گذرگاهی میان مسجد و تپه ها وجود داشت که به سختی قابل رفت و آمد بود.

تاریخ نشان می دهد که بناهای این مسجد از دزفول بودند و مردمانی که داوطلبانه وارد کار می شدند مزدی دریافت نمی کردند.گچ از دزفول و کوره های آن آورده می شد و چون کوره ی آجر پزی وجود نداشت این آجرها از تپه ها جمع آوری می شدند و به دست بناها می رسیدند.

مرحوم حاج عبدالنبی زربخش تعریف کرد که هنگام رفتن به بالای تپه ها ناگاه متوجه ی گیرشمن شدیم که به طرف ما می آید.با ناراحتی گفت که این آجرها باستانی هستند چرا آن ها را با خود می برید.ابتدا تصور می کرد که آها را برای ساختمان های شخصی می بریم.به او گفتیم که برای ساختن مسجد است.مانع شد اما بعد از مدتی که ما ناامید برگشتیم متوجه شدیم که اقای گیرشمن و از تپه ها به سمت ما می آید.وقتی محل مسجد را دید گفت فکر نمی کردم راست می گویید.او اولین بار را خود به پایین آورد و اجازه داد تا آجرها را حمل کنیم.او ساختن مسجد را امری خیر می دانست.

مسجد جامع به عنوان اولین مسجد در تاریخ شوش جدید نقش بسیار موثری در معرفی شوش به عنوان مذهبی داشت.انواع مراسم در این محل برگزار می شدند و مراسم های فاتحه خوانی مملو از مردم می گشت.انواع نمازها و نیز مراسم عید فطر گفتنی های فراوانی دارد.

شکل امروز مسجد جامع تقریبا همانی است که قبلا بود . تغییرات درونی آن زیاد نبوده است.مرکز فعالیت های قرآنی و به تبع آن انقلابی از همین مکان آغاز می شد.کسانی که دارای سنینی قابل قبولند نیک می دانند که این مسجد به وسیله ی کسانی مانند خانواده ی قاضی و سپس دانش که سمبل آن ها شهید دانش بود اداره می گشت.

باید در بررسی خاطرات مسجد جامع از کسانی مانند مرحوم علامه،محول،عطوان نیز به خوبی یاد کرد که با صوت قرآن خود شهر را مورد نظر قرار می دادند.من شخصا صوت دو نفر از این بزرگواران را می شنیدم و لذت می بردم.صداقت در تلاوت قرآن و عدم دریافت وجهی برای برگزاری مراسم مردم، هرگز فراموش شدنی نیست.

بعد از مسجد جامع و به ندرت و فاصله و نیز گسترش شهر مساجدی دیگر ساخته شدند که شاید مهم ترین ان ها مسجد صاحب الزمان باشد.مسجدی که خلا کمبود آن احساس می شد و مرحوم سید شریف جزایری بنای آن را با کمک افرادی که بازاری بودند،ایجاد نمود.

در آن زمان که شوش به دو قسمت کاملا مجزا تبدیل شده بود این مسجد توانست محلی برای انواع مراسم در محدوده ی خویش باشد.گرچه وجود مقبره ی عبدالله بن علی می توانست کمک دهنده باشد اما شکلی برای نمازگزاری نداشت.پیشنماز این مسجد شخص آقای سید شریف بود.مسجد صاحب الزمان بعد محل برگزاری جلسات انقلابیون گشت.افرادی مانند مرحوم شیرک،کلانتر و عدالت پور نقشی مهم در نگه داری آن داشتند.

شاید پرداختن به دیگر مساجد هم لازم باشد اما تاریخ شوش با این دو مسجد آغاز گشت و با مسجد امام رضا که در منطقه ی محروم آخراسفالت تاسیس شد، دنبال گردید.اجازه ی این مسجد را مرحوم آیت الله نبوی دادند و شخص آقای عبدالرحیم عوض زاده که کارمند اداره ی برق شوش بود با سال ها تلاش و کوشش ساختند.اثرات این مسجد در منطقه بسیار فراوان و دارای برکات زیادی بوده است.بد نیست که در این بخش نام اولین کسی که در حرم دانیال بدون بلندگو اذان می گفت را ذکر کنم.مرحوم شکنده که صدایی دلنشین هم داشت.کسانی که او را دیده اند وی را پیر توصیف کردند.

مساجد در شوش دارای نقش های متعددی بودند که مهم ترین آن ها پاسخگویی به نیازهای مذهبی جوانان و کودکان بود . به همین منظور تشکیل کلاس های قرآن و تفسیر در این مساجد صورت می گرفت.من شخصا در کلاس های مرحوم شهید دانش شرکت داشتم.

بایداز بانیان همه ی مساجد شوش به نیکی یاد کرد و نام آن ها را در تاریخ کوشش های درست و منطقی شوش ثبت نمود.کوشش های آن ها نام شوش را جاودانه نمود.کار فرهنگی برای نگارش تاریخ مساجد شوش لازم و ضروری است.