استاد جعفر دیناروند - رئیس مرکز بررسی های اجتماعی ایران اُنا: پرداختن به موضوع قبرستان ها در شوش دارای بار ارزشی است.این بدان معناست که با توجه به این مکان های مقدس بتوان از یادگاران و نیاکان خویش نام برد و آن ها را مهم تلقی نمود.این مهم خصوصا برای کسانی که خدمتگزار به شوش بودند بسیار پر رنگ تر خواهد بود.

نوشته های امروز من حاصل تحقیقات میدانی از بزرگان و پیران آن زمان و نیز انواعی از مشاهدات است.دلیل اینکه شوش دارای قبرستان های معنا داری بود مربوط به مذهبی بودن آن می باشد به طوری که اکثر قبرستان های قدیمی شوش دارای پیامبر یا امام زادگان بودند.

نخستین و شاید قدیمی ترین قبرستان ها را می توان در اطراف حرم دانیال یافت.آن طور که گفتند این قبرستان از ابتدای میدان یا زهرای امروزی آغاز می گشت و تا روبروی حسینیه ی اعظم ادامه داشت.بیشترین توجه به درون محوطه بود به طوری که افراد مهم و معتقد تقاضای دفن در محوطه را داشتند.در این میان خدمتگزاران و افرادی که خادم حضرت دانیال بودند در اطراف ضریح یا نزدیک به آن دفن می شدند.بقایای بسیاری از این قبور موجودند.

آنچه من از مرحوم پدرم شنیدم.پدر بزرگم دقیقا روبروی حسینیه ی اعظم و زیر مغازه های روبرو دفن است و از این نظر هر زمانی که از ان مکان رد می شدند فاتحه ای می خواندند.تایید چنین قبرستانی مورد نظر بسیاری از بزرگان و قدیمی های شوش بود.

دومین قبرستانی که در شوش موجود بود و من نیز آن را مشاهده کردم قبرستان عبدالله بن علی بود.همان مکانی که امروز دعبل خزائی نامیده می شود.دیواری گلی داشت و محوطه ای جدای از بیرون به خود اختصاص داده بود.البته وسعت این قبرستان بسیار بیشتر بود به طوری که جاده های امروز اطراف و نیز مغازه های ساخته شده همه قبر بودند.

افراد معروف را در درون محوطه دفن می کردند.شاید مهم ترین و خدمتگزار ترین افراد خانواده ی شهید دانش باشند که  چند نسل درآن مکان خفته اند.علت اصلی آن نیز علاقه ی این خاندان به شوش و دانیال پیامبر بود.قبرستان عبدالله بن علی دارای امکانات دفن موقت برای ارسال به نجف و کربلا نیز بود.کاروان های کربلا اموات را از این مکان به عراق می بردند.من شخصا شاهد چندین مورد در دهه ی پنجاه بودم.

قبرستان غیب بن علی هم یکی از قبرستان های قدیمی شوش بود که بیشتر مورد توجه ی روستاییان قرار داشت.همین مکانی که امروز موجود است و مشاهده ی قبرها نشان دهنده ی قدیمی بودن آن هاست.آنچه مرحوم پدرم نقل می کرد.دو نفر از عموهایم و نیز مادر بزرگ در این مکان دفن شده اند.البته آثاری به نام نوشته در آن زمان موجود نبود و فقط علامت هایی مانند شانه که نشان دهنده ی مونث بودن بود امروز نیز قابل مشاهده است.

قبرستان عباس که همان گلزار امروز باشد یکی از نزدیک ترین مکان ها برای دفن اموات بود.بسیار وسیع و در بیابانی برهوت قرار داشت.بیشتر مردم عمله از این مکان استفاده می کردند.این مهم خصوصا بعد از تعطیلی قبرستان حرم و نیز کاهش مکان در عبدالله بن علی مورد استفاده ی بیشتری قرار گرفت.

افراد معروف و نیز کسانی که تقاضاهای خاصی داشند در اطراف ضریح و در درون آن دفن می شدند که البته کار چندان ساده ای هم نبود.مقبره دارای دیواری بلند و گلی بود که به مرور از بین رفت اما تصاویری از آن زمان موجود است که وضعیت آن را نشان می دهد.پدر،مادر و خانواده ی پدری من از جمله عمه و عمویم در این مکان دفن هستند.

از دیگر مواردی که می توان به آن اشاره نمود قبرستان آخراسفالت است.در این مکان دو قبرستان موجود بود.یکی همان مکانی که امروز شهدا نیز در آن مدفونند و بسیار کوچک و محصور است که در ابتدای تشکیل که اواخر دهه ی چهل  به نام حسن آباد معروف بود.علت آن نیز این بود که مرحوم حسن پشتکوهیان باوی اولین نفری بود که در آن دفن گردید.دارای امکانات غسل و کفن بود اما به دلیل اختلافات ملکی توسعه نیافت و به همان شکل باقی ماند.امکانات آن نیز از بین رفت.

قبرستان دوم در آخراسفالت دقیقا بغل مسجد امام رضای امروزی قرار داشت.مکانی که نزدیک میدان امروز شهداست و مردم عزیران خود را در آن مکان دفن می کردند.من این مکان را دیدم و دقیقا شکل آن را به یاد دارم.بعد از تغییراتی که در میدان به وجود آمد و محل قبلی آن که نیزارهای وسیعی بود و خاکرزیی گردید این مکان نیز برداشته شد و متاسفانه گاه استخوان ها نیز همراه با خاک برداری نمایان می گشت و به رودخانه ی شاوور ریخته می شد.

بررسی قبرستان های شوش و نیاز به کسب اطلاعات باعث می شود که یک بار دیگر قدیمی های شوش شناخته شوند و مردم نیز از بزرگان خود تجلیل نمایند.شاید نام بردن از همه میسر نباشد اما در حداقل شکل قبور افرادی که در طی سال ها خدام حضرت بودند معین هستند.ایکاش ادارات فرهنگی ما تفکری در این زمینه به اجرا می گذاشتند.فراموشی بزرگان بدترین کاری است که می توان نمود.