استاد جعفر دیناروند - رئیس مرکز بررسی های اجتماعی ایران اُنا: خاطرات شهر سازی و نیز ساختمانی مربوط به تاریخ شوش جدید است.با توجه به اینکه از صدمین سال تشکیل شوش جدید کذشته ایم و امروز آن تاریخ به فراموشی سپرده شده است بهتر است تا تجدید خاطره ای شود و نسل های تازه آگاهی هایی را داشته باشند.

شوش مانند هر مکان دیگری از مراحل مختلف معماری گذر کرد تا به شکل امروز درآمد.تاریخ ساخت انواع قلعه های شوش مانند دمورگان و نیز قلعه خرابه نشان دهنده ی عدم تمایل به ساختمان سازی در شوش بود.شاید دلیل عمده ی آن وجود آثار  باستانی و عدم احساس نیاز به زندگی در این مکان باشد کمااینکه اطراف حرم حضرت دانیال نیز قبرستان وسیعی بود که نشان از عدم برنامه ریزی برای سکنی گزینی می باشد.

وجود زیارتگاه و نیز آب کافی باعث شد تا شوش در ابتدا به صورت چادر نشینی و سپس کپر نشینی و به شکلی حاشیه ای آغاز گر زندگی باشد.بنابراین هیچ وسیله ی ساختمان سازی مطرح نبود.از این نظر می توان روستاهایی مانند عمله تیمور یا سیف را با قدمت بیشتری نسبت به شوش محسوب داشت.

با آغاز ورود کاوشگران و شکل گیری اولیه ی زندگی در شوش کاورانسراها اساسی ترین شکل ساختمان را به خود اختصاص دادند.در این شکل مجموعه ای از خانواده ها به صورت جمعی زندگی می کردند و ساختمان ها از انواع آجرهای باستانی و نیز گل ، کاه و چوب سفید ساخته شدند.حداقل تعداد کاروانسراهای شوش ده واحد بودند.

شکل دیگری از ساختمان سازی در شوش مربوط به دوران روستایی است.علت نامیدن نیز به این صورت است که ساخت خانه ها با استفاده از چوب،بوریا و نیز کاه و گل بود.نه شهرداری وجود داشت و نه نظام زمین داری مطرح بود.البته کسانی مانند سیف الله خان فیلی و نیز خرده مالکانی وجود داشتند اما چندان منظم نبودند.بیشترین حساسیت ها را اداره ی اوقاف نسبت به اطراف حرم نشان می داد.

در دوران رضا خان تشویق مردم به انتقال از اطراف حرم به سمت ورودی شوش مطرح شد اما چندان استقبالی نشد.به نظر می رسد که این تفکر که شوش از ابتدای ورودی آغاز شود ،کاملا درست و منطقی بود اما این مهم در ابتدا با مخالفت هایی روبرو گشت.شنیده ها حاکی از آن است که حتی مشوق هایی داده شد.

دوران تغییر شکل ساختمان ها از گلی به آجری تقریبا در دهه ی چهل آغاز شد.در چنین شکلی انواع کوره های آجر پزی در روستا ها بنا گردیدند.نمای ساختمان ها ساده و اتاق ها به صورت دوره ای  بنا می شدند.در واقع می توان هال دار بودن را در این زمان نفی نمود.اکثر خانه ها دارای متراژ بالایی بودند.

ورود انواع بناها از دزفول به شوش و شکل گیری فعالیت های ساختمان سازی در اواخر دهه ی چهل و نیز ابتکارات جدید همراه با طاق زدن و کنار گذاشتن تیرهای چوبی باعث نوعی آرامش در مردم شد.خانه های شوش در دوران بخشداری از شکل چوب و درب های چوبی به سمت آهنی تغییر مسیر داد.

خیابان ها نقش مهمی در توسعه ی ساختمانی شوش ایفا کردند.هر مکانی که آسفالت می شد توسعه ی خانه ای نیز انجام می گردید.اولین آسفالت در دهه ی چهل و اطراف حرم آغاز گردید البته با این توضیح که ورودی شوش دارای شیبی بسیار تند و غیر قابل کنترل بود.آن مکان که طاق نصرتی نیز داشت دارای آسفالت گردید.

ورود شوش به شکل مدرن زمانی روی داد که افرادی در خیابان شریعتی آغاز گر ساختمان هایی جدید به نام دستگاه شدند.آن ها که عبارت بودند از مهندس فیلی،عبدالرضا دانیالی و نیز نصرالله زربخش هر یک و در حالی که مهندس فیلی دو دستگاه ساخت، در کنار هم چهار دستگاه ساختند و به همین دلیل نیز منطقه به چهار دستگاه معروف شد.

به تبع چنین شکلی بود که خانه های شوش از شکل قدیم به هال سازی تغییر مسیر دادند و ساختمان های جدید دارای هال و به اصطلاح تو در تو بودند.میزان تسلط شهرداری بر ساختمان سازی چندان زیاد نبود و مالیات یا هزینه ی شهرداری چندان قابل توجه در نظر گرفته نمی شد.اصولا این اداره دارای نیروهای متخصص نبود.

دورانی از ساختمان سازی که با سرعت شکل شهر را عوض کرد را می توان به اوایل دوره ی پنجاه در نظر گرفت.یکباره زمین های اطراف دعبل صاحب دار گشتند و مکان هایی که تا دیروز مملو از خار و خاشاک بود به ساختمان تبدیل گردید.شوش به سرعت گسترش یافت.

خاطرات ما از ساختمان سازی شوش چندان فراوان است که می توان کتاب ها برای آن نوشت.بسیاری از دانش آموزان آن زمان در تابستان که اوج ساختمان سازی بود به صورت کارگر مشغول کار می شدند و با اندک حقوقی که می گرفتند برای مهر ماه خود را آماده می کردند.

زمان کار از آفتاب تا آفتاب بود.یعنی قبل از طلوع خروشید تا  غروب آن.وضعیتی بسیار سخت و طاقت فرسا که نشان دهنده ی نوعی فقر در میان مردم بود.ساختمان سازی در شوش داستان ها دارد و این فقط ذره ای از این موضوع و آن زمان است.