استاد جعفر دیناروند - رئیس مرکز بررسی های اجتماعی ایران اُنا: تاریخ نانوایی ها را می توان همراه باسایر خدمات مطرح کرد اما این بدان معنی نیست که نانوایی تحت تاثیر این خدمات بود.بنا به گفته ی قدیمی ها نانوایی ها بیشترین تاثیر را در جذب مردم داشتند اما با مشکلی نیز مواجه بودند.مردم بومی شوش کمتر استقبالی از این خدمات می نمودند زیرا خود نان می پختند.آن ها به نان های بیرون"نان بازاری" می گفتند و نوعی دونگرایی نسبت به آن ها داشتند.

در مورد نانوایی ها داستان های فراوانی ذکر کرده اند.گروهی معتقدند که اولین نانوای شوش مرحوم شاتر رضا پدر خانم احمد بشکار بود که فرزندش به نام جواد نیز در بخشداری کار می کرد.بعضی مرحوم محمدعلی عیلامی نژاد را اولین می دانند و لذا با ذکر این دلیل که وی از چوب و آب شاوور برای پخت استفاده می کرد دلیل خود را محکم می دانند.مغازه ی وی از نظر آدرس امروزی بغل مغازه های آقای افسری است.

از قدیمی ترین نانوایی ها که بعضی آن را از عیلامی هم قدیمی تر می دانند مرحوم عبده ی نانواست.او مردی بلند قد و باریک اندام بود که تا اواخر عمرش به این کار مبادرت ورزید.مغازه ی اول او روبروی مغازه های افسری قرار داشت و بعد از آن بغل داروخانه ی دانیالی و سپس بغل بانک صادرات مرکزی به این کار ادامه داد.

از دیگر نانوایان قدیم می توان به شهید جواد کربلایی خباز اشاره نمود.مغازه ی او همین مکانی است که فرزندش دکانداری می کند.او نیز فردی مهربان و خوش بیان بود و به کارش علاقه داشت.گرچه بعدا از این کار دست کشید و شغل خود را عوض نمود.او در دزفول و هنگام تخلیه ی شوش شهید شد.من خاطرات زیادی از او خصوصا در مورد تقسیم آرد به مردم در روزهای اول جنگ دارم.

نانوایی مرحوم نصرالله جهانیان نیز یکی از قدیمی ترین نانوایان شوش است.این مغازه در کنار قرض الحسنه ی امام حسین (ع)امروز شوش بود و در حال حاضر نیز نانوایی در آن فعالیت می کند.شاید مهم ترین نکته در مورد این فرد یاری همسرش باشد که تا آخر کار به وی یاری می رساند.فرزند بزرگ این خانواده که در اولین دبستان شوش تحصیل می کرد در حال حاضر متخصص گوش و حلق و بینی است و در تهران سکونت دارد.

از دیگر نانوایان می توان به برادران خوش خلقی اشاره نمود که بعد از حسینیه ی اعظم و در نبش خیابان فرعی آن مغازه داشتند.پدرشان مرحوم محمدعلی(مملی) موسس اصلی این نانوایی بود.برادران خوش خلقی در قید حیات هستند.بیشترین فعالیت را حاج جواد بر عهده داشت و من شخصا پخت آن ها را با نفت سیاه دیدم.حاج حسن نیز در کنار برادر فعالیت می کرد.

تهیه ی نان در شوش قدیم گرچه از نظر مردم چندان مورد استقبال قرار نگرفت اما از طرف مسافرین و خصوصا زواری که برای زیارت حضرت دانیال می آمدند بسیار پذیرا می شد. این مهم خصوصا در ماه محرم که مردم نذر می دادند و می بایست نان نیز در کنار سفره باشد بیشتر ملموس بود.

در مورد سوخت این نانوایان می توان دو مطلب را مطرح کرد.یکی اینکه در ابتدا که تنورها گلی بودند و چندان وسعت نداشتند اولین نانوایان از چوب های خشک برای گرم کردن تنور استفاده می کردند و برای تهیه ی خمیر نیز از آب زلال شاوور استفاده می نمودند.گاه یک فرد خدمات را مدیریت می کرد و تمام مسئولیت ها را اجرایی می نمود.معمولا نرخ نان ثابت بود و از یک ریال تا دو ریال در نوسان گشت.آخرین آن که مربوط به سال چهل و هشت است مبلغ دو ریال بود.

مطلب دوم برای سوخت استفاده از نفت سیاه بود.نوعی نفت تصفیه نشده که به وسیله ی پمبی به درون تنور تزریق می شد و تا گرم کردن آن ادامه داشت اما هرگز قطع نمی شد.هنوز یادم هست که گاه نان ها سوخته می شدند و بدین شکل نانوا متوجه ی نفت زیاد درون تنور می گشت.

با گسترش شهر و نیز مهاجرت های زیادی که بعد از تاسیس شرکت ها به وجود آمد استفاده از نان نانوایی ها بیشتر شد.بسیاری از کارگران مهاجر که خود اجاره نشین بودند نمی توانستند نان پخت کنند و در عین حال در آن زمان نان فروشی محلی رسم نبود لذا در این وضعیت نوعی رشد در فروش برای نانوایان به وجود آمد و سودآوری خوبی حاصل گشت.

مطلب مهمی که می توان در مورد نانوایان مطرح کرد تمرکز آن ها در اطراف حرم دانیال بود.این مهم نشان می دهد که چنین خدماتی در شکل اولیه ی خود برای زوار بوده است اما به ترتیب و گسترش شهر این تصور تغییر یافت و لذا در اطراف موزه نانوایی حکمت زاده دایر گردید که نوعی جدید محسوب می شد.

بررسی تاریخ نانوایی در شوش نوعی توجه به خدمتگزارانی است که در سخت ترین شرایط به مردم این شهر و دیار خدمات رسانی نمودند و با آن شرایط و نبود امکانات شهر را زنده نگه داشتند.اما اینکه چنین بررسی می تواند تاریخ را بیان کند قادر است تا زمینه های این شغل را هم مطرح کند.اینکه چگونه افرادی به این کار مبادرت می کردند و چه زمینه ای از پیش داشتند؟شوش دارای تاریخی عظیم در ابعاد مختلف پیش از تاریخ،باستانی،اسلامی و نیز جدید است.باید این مطالب را دوباره نگری کرد.از ما نوشتن های اساسی و از دیگران بازنگری و احتمالا تکمیل نمودن مورد انتظار است.