شروع نهضت امام خمینی(ره) در آغاز دهه 40، اسلام سیاسی را رویاروی رژیم پهلوی قرار داد؛ تلاش‌های امام و هوادارانش توانست به عنوان خمیرمایه فکر انقلاب سایر جریانات را با خود همراه کند؛ این نهضت برای شعله ور شدن به جرقه نیاز داشت؛ حادثه 17 شهریور 57 به برافروخته شدن نهضت منجر شد و انقلاب را در مسیر رویارویی آشکار ملت با رژیم پهلوی قرار داد.

به منظور بررسی ابعاد گوناگون حادثه 17 شهریور گفت‌و‌گویی با محمدرضا احمدی عضو هیئت علمی دانشگاه و تحلیل‌گر مسایل استراتژیک انجام داده‌ایم.

* چه وقایعی در کشور زمینه ساز ایجاد حادثه 17 شهریور 57 شد؟

قبل از این حادثه وقایع مهمی در کشور اتفاق افتاد؛ حادثه 19 دی در قم، چهلم شهدای قم در تبریز و چهلم شهدای تبریز در شهرهای مختلف ایران نشان داد که اوضاع در کنترل رژیم نیست. اوج این اتفاقات فاجعه سینما رکس آبادان بود که بیش از 400 نفر بی‌گناه در میان شعله‌های خشم رژیم طاغوت سوختند.

* رژیم برای توجیه افکار عمومی چه اقدامی کرد؟

قاطعیت حضرت امام خمینی(ره) و تبعیت متحد، منسجم و بی چون و چرای مردم در انقلاب موجب شد جمشید آموزگار نخست وزیر وقت ایران نتواند اوضاع را کنترل کند، او حتی قادر به استیضاح فرمایشی مجلس شورای رژیم نشد و در چهارم شهریور 57 استعفا داد. بعد از آموزگار شریف امامی با سابقه 15 سال ریاست مجلس سنای رژیم پهلوی نخست وزیر شد، البته وی در سال 39 سابقه نخست وزیری داشت.

* شریف امامی چه اقداماتی انجام داد؟

شریف امامی برای کنترل اوضاع، برنامه دولت خود را آشتی ملی و احترام به روحانیت قرار داد و به اصلاحات ظاهری برای فریب مردم و کنترل اعتراضات اقدام کرد؛ آزادی نزدیک به 200 نفر از زندانیان سیاسی، تعطیلی تعدادی از کابینه‌های قمار، تغییر تقویم شاهنشاهی به هجری شمسی و ... از جمله این اقدامات بود اما هوشیاری امام خمینی (ره) نسبت به فریبکاری رژیم موجب شد مردم با این اصلاحات سطحی قانع نشده و به اعتراضات ادامه دهند.

*حادثه 17 شهریور چگونه شکل گرفت؟

راهپیمایی عید فطر سال 57 در شهرهای مختلف کشور اوج اعتراضات مردم نسبت به فریب‌کاری و اصلاحات سطحی رژیم بود. در تهران بیش از یک میلیون نفر در راهپیمایی قیطریه شرکت کردند و وعده تجمع روز جمعه 17 شهریور در میدان ژاله را گذاشتند.

رئیسی حاکم نظامی تهران با آگاهی از قرار مردم برای تجمع در میدان ژاله دستور حکومت نظامی را در روز جمعه صادر کرد اما اطلاع رسانی به موقع انجام نشد و مردم بعد از نماز صبح از نقاط مختلف تهران به سمت میدان ژاله آمدند ولی با تانک‌ها، زره پوش‌ها و نیروهای تا دندان مسلح رژیم مواجه شدند؛ در این روز که جمعه سیاه نامیده شد ارتش پهلوی مردم بی دفاع را به گلوله بست.

رژیم تعداد کشته‌شدگان فاجعه میدان ژاله را 250 نفر اعلام کرد اما با وجود نبود آمار دقیق برآوردها کشته شدن بیش از چند هزار نفر مردم مظلوم و بی‌گناه را در جمعه سیاه نشان می‌دهد.

*هدف رژیم پهلوی از کشتار مرد چه بود؟

رژیم بنا داشت با به وجود آوردن حمام خون و ارعاب شدید مردم به‌طور کلی قائله را ختم کند؛ امام خمینی (ره) در ارتباط با این فاجعه خون‌بار پیامی منتشر و در پایان آن فرمودند: «17 شهریور مکرر عاشورا و میدان ژاله مکرر کربلا و شهدای ما مکرر شهدای کربلا و مخالفان ما مکرر یزید و وابستگان او هستند».

* حادثه 17 شهریور چه پیامدهایی داشت؟

این حادثه پیامدهای مهم و تاثیرگذاری داشت. ماهیت پلید، یزیدی و طاغوتی رژیم شاه برای همگان و ملت شریف و متدین ایران افشا شده و ماهیت اسلامی و هویت دینی انقلاب اسلامی نیز مشخص شد و این حادثه الگوی رفتاری انقلاب که همان حماسه عاشورا بود را به خوبی نمایان ساخت.

نتیجه دیگر مشخص شدن عدم سازش پذیری مردم با رژیم شاه بود؛ در این حادثه میان نیروهای اصیل انقلاب و انقلابی نماها صف بندی به وجود آمد و خودی‌ها و غیر خودی‌های مشخص شدند و میان پیروان امام خمینی (ره) وحدت و انسجام به وجود آمد. می‌توان گفت پیامد بسیار مهم حادثه 17 شهریور این بود که استراتژی اصلی انقلاب یعنی ایستادگی و مقاومت تا پیروزی نهایی تثبیت و استمرار پیدا کرد این استراتژی در بهمن 57 به پیروزی قطعی بر رژیم شاه منتهی شد.