کشور تاجیکستان با وسعتی حدود 143 هزار و 100 کیلومتر مربع، سرزمینی کوهستانی و زلزله خیز است؛ 93 درصد آن را کوهستانهای بلند رشته کوهای تیان شان، حصار و پامیر پوشانده و نزدیک به 50 درصد آن در بلندی بیش از 3 هزار متر قرار گرفته است.

کوهستانی بودن این سرزمین سبب شده تا ارتباط بخش های مختلف این کشور از طریق جاده های سخت گذر برقرار شود، جاده هایی با گردنه هایی خطرناک که عبور و مرور را به ویژه در فصل زمستان بسیار دشوار می سازد. از این رو در سال های اخیر دولت تاجیکستان کوشیده تا با ساخت تونل در دل کوههای سربه فلک کشیده، رفت و آمد را در این مسیرها آسانتر کند. اما در سال های پس از استقلال از اتحاد جماهیر شوروی سابق، تاجیکستان با مشکلات اقتصادی زیادی دست به گریبان است و این مسأله باعث می شود دولت دوشنبه نتواند پروژه های بزرگ را به تنهایی پیاده کند. به همین دلیل مقامات تاجیک به اجرای طرح های مشترک با دیگر کشورها تمایل نشان می دهند.

با توجه توانایی های جمهوری اسلامی ایران و با در نظر گرفتن هم دین، هم زبان و هم فرهنگ بودن ایرانیان و تاجیکان، کشورمان یکی از اولویت های جمهوری تاجیکستان برای اجرای پروژه های عظیم مشترک است. به همین سبب در سال های اخیر دو پروژه بزرگ اقتصادی تاجیکستان –نیروگاه برق آبی سنگتوده 2 و تونل استقلال- با سرمایه گذاری ایران در آن کشور اجرا شده است. اما داستان پروژه تونل انزاب یا تونل استقلال، به عنوان «پروژه قرن تاجیکستان»، داستانی تلخی است...

اگرچه این تونل هفت سال پیش افتتاح شده اما همچنان نیازمند برخی اقدامات تکمیلی است که از جمله ی این برخی اقدامات، تأمین روشنایی و تهویه  آن است.

مدیرعامل شرکت ایرانی سابیر –شرکت مجری پروژه ساخت تونل- معتقد است طرف تاجیک مطالباتی خارج از مفاد قرارداد دارد و روشنایی تونل را از این شرکت طلب می کند در حالی که این موضوع اصلا در قرارداد گنجانده نشده است. به هر حال علت این وضعیت هر چه که باشد -کم کاری طرف ایرانی یا زیاده خواهی طرف تاجیک- متاسفانه تونل استقلال پس از همه ی زحماتی که برای طراحی و ساخت آن کشیده شده، در عمل به علت تهویه نامناسب، روشنایی ناکافی، ریختن آب از سقف و در نتیجه یخ زدن کف آن در زمستان و تخریب آسفالت، در تاجیکستان به «تونل مرگ» و «غار ایرانی ها» معروف شده است!

یک جستجو در اینترنت و شبکه های اجتماعی کافی است تا ویدئوهای ناراحت کننده ای از این تونل برابر چشمان مخاطبان ظاهر شود. در این میان، شرایط تونل استقلال از دایره ی توجه رسانه های تاجیک خارج نیست و هر از گاه در این رسانه ها به آن پرداخته می شود. یکی از آخرین موارد، یادداشتی است در پایگاه اینترنتی تاج نیوز به قلم عظمت وهاب با عنوان «رفت احمدی نژاد و ماند غار او»!.

امید است مسئولان محترم در آستانه تشکیل دولت یازدهم، با مطالعه این مطلب نظارت بیشتری بر پروژه های در دست احداث پیمانکاران ایرانی در دیگر کشورها اعمال کنند تا نه زحمات پیمانکاران ایرانی به سبب برخی مسائل از جمله سوءتفاهم در تنظیم قراردادها به هدر رود و نه آبروی ایران و کار و سرمایه ایرانی به خطر افتد.
 
رفت احمدی نژاد و ماند غار او
از گشایش رسمی تونل استقلال با شرکت رئیس جمهور تاجیکستان امامعلی رحمان و همتای ایرانی او، محمود احمدی نژاد یک سال سپری شد. احمدی نژاد در حال رفتن است اما این تونل هنوز به غاری تاریک می ماند.

اینک دوران ریاست جمهوری احمدی نژاد پایان یافته است. از ریاست جمهوری رحمان هم ماه های اندکی باقی است اما تونل در حالی قرار دارد که باید به آن گفت «غار»؛ غار پر آب تاریک، در احاطه دود غلیظ، وهمناک و پر از برف و یخ در زمستان.

گشایش رسمی تونل برای ساکنان «وادی زرافشان» جشن بود و برای ملت تاجیک یک آرزوی هزار ساله. آن روز رئیس جمهور رحمان برای نخستین بار به ناحیه "عینی" سفر کرد و در کنارش احمدی نژاد افسانه ای ایستاده بود. کسی که در برابر غربِ تهمتن حرفی برای گفتن داشت و مردم تاجیک خود را در کنار او می دیدند. گویی اسماعیل سامانی زنده شده باشد. واقعا پروژه بزرگی افتتاح شد که برای تاجیکستان دارای اهمیت استراتژیک است. 

رئیس جمهور امامعلی رحمان آغاز به کار تونل را آرزوی هزار ساله مردم تاجیک نامید و احمدی نژاد اجرای این طرح را کمک ملت ایران به مردم تاجیک خواند. گاه گاهی مردم از کندی پیشرفت کار سخن می گفتند اما، کوه کنده می شد و تونل متر به متر پیش می رفت. 

سال 2003 برای ادامه ساخت تونل میان تاجیکستان و ایران قراردادی به مبلغ 120 میلیون سامانی به امضا رسید. از این حساب، 64 میلیون سامانی به طریق قرض و 30 میلیون بورس از جانب ایران و باقیمانده مبلغ به عنوان سهم تاجیکستان، تأمین شد. سه سال بعد اعلام شد که تونل آماده شده است. سال 2006 تونل را رسما افتتاح کردند، با شکوه خاص. اما تونل از وضعیت ترمیم بیرون نیامد که نیامد. امروز کار ترمیم و تعمیر تونل بدون تعیین مهلت به تأخیر افتاده است. فعالیت ساخت تونل همه تصورات افسانه ای مردم را نسبت به سازندگان ایرانی با خاک یکسان کرد. کیفیت کارهای اجرا شده و نتیجه ی آن، تونل خطرناک و پر از آب و یخ، محبت مردم را تیره کرد. در عوض، کیفیت تونل های چینی تحسین مردم بومی را نسبت به کار چینی ها به دنبال داشت.

شاید هنگام گشایش تونل، امامعلی رحمان و احمدی نژاد نمی دانستند در آینده ای نه چندان دور، حاصل زحمت هزارها نفر و آبروی ملت ایران از کم توجهی وزیری و سفیری، نهادی و شرکتی، به غاری تبدیل می شود.

احمدی نژاد رفت اما طرح ناتمام او صفحه ی گشوده ای در مناسبات امامعلی رحمان با رئیس جمهور تازه ایران حسن روحانی باقی می ماند. می گویند روحانی زبان روسی را به خوبی می داند. شاید همین عامل در شناخت منصب داران تاجیک به او کمک کند زیرا در رابطه با منصب داران «روس تفکر» و «روس گرا»ی تاجیک، تنها دانستن زبان تاجیکی [فارسی] بسنده نیست. پس باید مطمئن بود که موضع حسن روحانی در ادامه ساخت تونل نقش کلیدی خواهد داشت. تا جایی که معلوم است مشکل تعمیر تونل، کمبود پول است و چهار سال می شود که صحبت دو طرف درباره شش میلیون دلار به آخر نمی رسد. 

ماه نوامبر سال 2009 نشریه ی «نگاه» وضع نامطلوب نقب را در مطلبی باعنوان تونل استقلال یا غار ایرانی ها به باد انتقاد گرفت و موضع دو طرف را با دلایلشان منتشر کرد. یک هفته از انتشار مقاله نگذشته، علی اصغر شعردوست سفیر جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان نسبت به مقاله واکنش نشان داد. او نشر مقاله را غرض مندانه نامید و از سوی مسئولان ساخت تونل وعده داد تا آخر ماه ریزش آب قطع و تنظیم آب در آن تأمین شود؛ وعده ای که اجرا نشد. اکنون به نظر می رسد قضیه غار ایرانی ها دیگر نمی تواند موضوع اصلی دیدارهای جناب شعردوست و نظام حکیم اف وزیر نقلیات [حمل و نقل] تاجیکستان باشد. زیرا اولاً، سفیر کبیر ایران بیش از این که سفیر باشد به یک مسئول فرهنگی می ماند و دوم این که تا وقتی شرکت IRS مالک حق استفاده از راه دوشنبه-خجند است، وزیر صدایش هم درنخواهد آمد.

منتظر می شویم تا ببینیم حسن روحانی چه می گوید و چه می کند.