ناصر دیناروند استاد دانشگاه، رئیس دانشگاه قرآن و حدیث شهرستان شوش، دانشجوی دکتری نهج البلاغه و رئیس بنیاد بین اللملی نهج البلاغه خوزستان در گفت و گوی تفصیلی با خبرنگار ایران اُنا، مديريت علوي را چاره مديريت بيمار عصر حاضر دانست.

مشروح این مصاحبه در پی می آید:

چرا از ميان كتاب هاي ديني و اخلاقي، نهج البلاغه و كلمات امام علي(عليه السلام ) را براي موضوع مديريت برگزيده ايد ؟

بسم الله الرحمن الرحیم

اولاً: امام علي(علیه السلام) باب علم نبوي است. پيامبر اكرم( صلي الله عليه و آله و سلم ) فرموده اند :" أَنَا مدينه الْعِلْمِ وَ عَلِيُّ بَابُهَا فَمَنْ أَرَادَ الحكمه فليات الْبَابِ " من شهر علمم و علي دروازه آن است ، هر كس در جستجوي حكمت است بايد از دروازه ي در آيد .

فردوسي در شاهنامه در خصوص خصوص سروده است :

گواهي دهم كين سخن راز اوست                    دو گوشم تو گويي بر آواز اوست

كه من شهر علمم عليم در است                  درست اين سخن گفت پيغمبر است.

 ثانيا": در ميان ائمه طاهرين( عليهم السلام ) تنها امام علي ( عليه السلام) است كه : دامنه حكومت و خلافت او سرتا سر ربع مسكون را فرا گرفته است و اكثريت قريب به اتفاق كلمات نهج البلاغه در دوران حكومت امام علي (عليه السلام) انشا ء شده و اين كتاب گرانقدر در حقيقت دستور العمل حكومت هاي اسلامي است .

 مهمترين جنبه ي مديريت در نهج البلاغه :

 الف) ويژگيهاي حاكمان و كارگزاران و استانداران.

 ب) نحوه ي تعامل حاكمان با رعايا .

ج) چگونگي نظارت بر زير دستان .

د) مديريت بحران .

ه) شناسايي دشمنان داخلي و خارجي و نحوه مقابله با آنان.

و) مديريت توزيع ثروت هاي عمومي و...

آيا در نهج البلاغه غير از مديريت امور اجتماعي، در امور فردي نيز توصيه هاي مديريتي وجود دارد؟

آري در اين قسمت توصيه هاي امام علي (عليه السلام ) در نهج البلاغه از اهميت ويژه اي برخوردار است .

 امام علي (عليه السلام) از يك افق اعلاء به زندگي فردي انسان مي نگرد. از ديدگاه ايشان دنيا ممر( محل عبور و گذر) است و عقبي (آخرت ) مقر است و توصيه هاي ارزشمندي در جهت مديريت زندگاني كوتاه دنيوي يا مديريت زمان دارد.

مديريت در فرهنگ علوي

آنچه كه در زمينه مديريت در فرهنگ علوي مي توان يافت را در چند منظر مي توانيم مورد بررسي قرار دهيم :

1-مباحث نظري و ديدگاه آن حضرت در باره ي اصول مديريت.

2-مباحث عملي مديريتي آن حضرت كه خود به دو دوره تقسيم مي شود :

الف) عملكرد ايشان در دوره مديريت و رهبري و زعامت ايشان .

 ب) كارنامه شخصي آن حضرت در دوره هاي مختلف عمر مبارك ايشان .

از لحاظ تاريخي، براي قسمت دوم و مديريت عملي حضرت، دوره هاي زير را مي توان در نظر گرفت :

 الف) مديريت در زندگي شخصي .

ب) مديريت در زندگي خانوادگي .

ج) مديريت در عصر پيامبر اكرم ( صلي الله عليه و آله و سلم ) .

د) مديريت در اعزام به يمن و نمايندگي در يمن .

ه) مديريت در دوره ي جانشيني در مدينه .

و) مديريت در جنگها . ز) مديريت در برابر دوستان و دشمنان و مخالفان .

مديريت نظري نيز در ديدگاه علوي در چند بخش قابل بررسي است؟

الف) انعكاس اصول اسلامي در زندگي .

ب) علوم و معارفي كه به آن حضرت افاضه و القاء شده است .

جايگاه و اهميت مديريت در اسلام و در ديدگاه علوي

 پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم ) فرموده اند: " صِنْفَانِ مِنْ أُمَّتِي اذا صَلَحَا صَلَحَتْ أُمَّتِي وَ اذا فَسَدَا فَسَدَتْ أُمَّتِي ، قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ هُمَا قَالَ : الفقها ء وَ الامراء منظور از فقها؛كساني هستند كه علاوه بر علوم مكتسبه ، رهبري فكري مردم را به عهده دارند . منظور از امراء؛كساني هستند كه مديريت و مسئوليت هاي اجرايي و اجتماعي و سياسي را بر عهده دارند.

 نتيجه : براي هر تغيير و تحولي در جامعه و يا سازمان روي اين دو دسته يعني ؛ - دانشمندان اسلام شناس- خبرگان و صاحب نظران مكتبها و فقهاي پاسدار حريم اسلام و مديران و زمامداران كاردان و لايق و شايسته بايد سرمايه گذاري كرد.

تاثير مديران بر دوام يا زوال حكومت و سازمان

امام علي (عليه السلا) مي فرمايند: " يُسْتَدَلُّ عَلِيِّ أَدْبَارِ الدُّوَلِ باربع : تَضْيِيعُ الاصول وَ التَّمَسُّكِ بالفروع وَ تَقْدِيمِ الاراذل وَ تاخير الافاضل "

 علل سقوط دولتها چهار چيز است : 1- ضايع كردن اصول. 2- چسبيدن به فروع و امور جزئي. 3- مقدم داشتن فرومايگان. 4- موخر داشتن فرزانگان ( فقدان نظام شايسته سالاري).

  هم چنين در خصوص علل سقوط و شكست حكومت ها مي فرمايند: " يُسْتَدَلُّ عَلِيِّ الادبار باربع : سُوءَ التَّدْبِيرِ وَ قُبْحِ التَّبْذِيرُ وَ قُلْهُ الِاعْتِبَارِ وَ كَثَّرَهُ الِاعْتِذَارَ ".

علل سقوط و شكست از ديدگاه ايشان چهار چيز است :

1-سوء تدبير.

2-تبذير ناروا.

3-كم عبرت گرفتن .

4-زياد عذر خواهي كردن.

نقش محوري و ارتباط دهنده مديران در سازمان

 امام علي ( عليه السلام) در خصوص نقش ميديران در سازمان مي فرمايند: " وَ مَكَانُ الْقَيِّمِ بالامر مَكَانُ النِّظَامِ مِنَ الْخَرَزِ ، يَجْمَعُهُ وَ يَضُمُّهُ‏ ، فَانِ انْقَطَعَ النِّظَامُ تَفَرَّقَ الْخَرَزُ وَ ذَهَبَ ثُمَّ لَمْ يَجْتَمِعْ بِحَذَافِيرِهِ أَبَداً " ايشان نقش مدير در سازمان را به نقش نخ در مهره هاي تسبيح تشبيه مي كنند كه وظيفه و نقش مدير حفظ و انسجام جامعه و جلو گيري از هرج و مرج است .

پيامبر اكرم ( صلي الله عليه و اله و سلم ) مي فرمايند : "اذا تَغْيِيرِ السُّلْطَانِ تَغْيِيرِ الزَّمَانِ " هنگاميكه حاكم و مدير جامعه ( اخلاق يا رفتارش) تغيير مي كند ، زمان نيز دگرگون مي شود. هم چنين در خصوص اين تاثير مي فرمايند: " النَّاسُ عَلَيَّ دَيْنُ مُلُوكُهُمْ ، النَّاسُ بامرائهم أَشْبَهَ مِنْهُمْ بِآبَائِهِمْ "مردم در آداب و شيوه ي زندگي به مديران شباهت بيشتري دارند تا والدين خود.

ضرورت مديريت در قرآن ، روايات و ديدگاه علوي :

ضرورت وجود مدير و رهبري در جامعه ، از بديهيات اوليه ي عقلي است ، زيرا هر گونه حركت به سمت هدف و تكامل چه در سطح سازمان و چه در سطح جامعه ، بدون وجود مديريتي مدبر و آگاه ميسر نيست . امام علي (عليه السلام ) در اين زمينه مي فرمايند: " وَ انْهَ لَا بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ أَمِيرٍ بَرٍّ أَوْ فَاجِرٍ " مرديم نياز حتمي و ضروري به امير ( مدير) دارند خواه نيكو كار يا بد كار باشد . اشاره ي امام ( عليه السلام) به اصل ضروري و طبيعي مديريت است زيرا ؛هيچ گروه يا سازماني و يا اجتماعي را نمي توان يافت كه بدون مدير باشد چه خوب چه بد .

توصيه هاي عمومي براي مديريت بهينه از منظر نهج البلاغه چیست؟

امام علي ( عليه السلام ) براي اداره بهينه ي جوامع كوچك و بزرگ توصيه هاي ارزشمندي فرموده اند :

1-نظم و انضباط : رعايت نظم و انضباط از مهمترين اموري است كه يك اداره ي سالم را شكل مي دهد . علي (عليه السلام 9 در اخرين وصاياي خود كه با فرق شكافته املاء شده است فرموده اند : " أُوصِيكُمَا وَ جَمِيعَ وُلْدِي وَ أَهْلِي وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِي بتقوي اللَّهِ وَ نَظْمِ أَمْرِكُمْ "

2-اطاعت از مافوق ك در يك اداره ي سالم ، سلسله مراتب فرماندهي وجود دارد و هر عضو اداره بايد از ما فوق خود اطاعت كند. علي (عليه السلام ) به سيتم فرماندهي در اداره جامعه تاكيد كرده اند به عنوان مثال در نامه به مالك اشتر فرموده اند : " فانك فَوْقَهُمْ وَ وَالِي الامر عَلَيْكَ فَوْقَكَ وَ اللَّهُ فَوْقَ مَنْ وَلَّاكَ "  يا در فرازي ديگر فرموده اند : " لا راي لِمَنْ لَا يُطَاعُ "

3- گفتگو ومفاهمه : يك اداره سالم بر اساس ديالوگ و گفتگو امور خود را به انجام مي رساند نه بر اساس اقدام نظامي و سركوبگرانه " رُبَّ قَوْلٍ أَنْفَذُ مِنْ صَوْلٍ "

4-تشويق و تنبيه : در يك اداره ي سالم از سيستم تشويق و تنبيه براي رواج نيكو كاري و جلو گيري از بزه كاري استفاده مي شود و اگر در جامعه اي نيكوكاران تنبيه و بدكاران مورد احترام و تكريم واقع شوند ، آن جامعه نا بسامان خواهد بود . امام علي ( عليه السلام ) به مالك اشتر مي فرمايد : " لَا يَكُونَنَّ الْمُحْسِنُ وَ المسي ء عِنْدَكَ بِمَنْزِلِهِ سَوَاءُ فَانٍ فِي ذَلِكَ تَزْهِيداً " لَا هَلْ الاحسان فِي الاحسان وَ تَدْرِيباً " لَا هَلْ الاساء ه " .

5-شايسته سالاري: در اداره ي سالم مناصب بر اساس ضابطه شايسته سالاري واگذار مي شود ، نه بر اساس دوستي و رابطه . امام علي (عليه السلام ) در نامه به مالك اشتر فرموده اند : " ثُمَّ انْظُرْ فِي أُمُورِ عُمَّالِكَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ اخْتِبَاراً " وَ لَا تُوَلِّهِمْ محاباه وَ أَثَرِهِ"در امور كارگزارانت بنگر و آنان را پس از ازمون و سنجش به كار گمار ، نه به سبب دوستي و علاقه ي شخصي .

ويژگي هاي يك مدير خوب از ديدگاه امير مومنان علي (عليه السلام) چگونه است؟

يك مدير كار آمد و موفق از ديدگاه امام علي (عليه السلام ) بايد داراي اوصاف و صفاتي باشد كه به برخي از آنها اشاره مي كنم :

1-داراي سعه ي صدر باشد تا بتواند : - مشكلات و دشواري ها را تحمل كند. - آراء و عقايد گوناگون را بشنود. - زير مجموعه خود را درك كند. حضرت مي فرمايند : " آلِهِ الريا سه سعه الصَّدْرِ "

2- تك رو و مستبد نباشد بلكه در امور با ديگران و مشاوران به تبادل نظر بپردازد . امام علي (عليه السلام ) فرموده اند : " مَنِ اسْتَبَدَّ برايه هَلَكَ "  و در فوايد مشورت فرموده اند : " وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَكَهَا فِي عُقُولِهَا "

3-وقوف كامل به كارهاي زير مجموعه خود تا در صورت نياز خود عهده دار مسئوليت و كار آنان گردد. امام علي (عليه السلام ) در باره پيامبر اكرم ( صل الله عليه و آله و سلم ) فرموده اند : " كُنَّا اذا احْمَرَّ الباس اتَّقَيْنَا بِرَسُولِ اللَّهِ فَلَمْ يَكُنْ أَحَدُ مِنَّا أَقْرَبَ الي الْعَدُوِّ مِنْهُ " اگر فرمانده ي بزرگ ، خود به آداب و فنون نظامي وقوف كامل نداشته باشد ، فرماندهان زير دست او نيز به پيروزي هاي بزرگ دست نمي يابند و شكست مي خورند. 4- خود را معصوم نپندارد. بسيارند مديراني كه به روش نا صحيح خود تاكيد مي ورزند و نا بساماني فراوان به وجود مي آورند. اما اگرمديران خود را معصوم نپندارند بلكه همواره در صدد رفع نواقص و كاستي ها خود باشند موفقيت بيشتري كسب خواهند كرد.

امام علي (عليه السلام ) فرموده اند : " فاني لَسْتُ فِي نَفْسِي بِفَوْقِ انَّ اخطي ء " در حاليكه پيامبر ( صلي الله عليه و آله و سلم ) در باره ايشان فرموده است : " عَلَيَّ مَعَ الْحَقَّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلَيَّ "

4-به كارهاي متعدد و مشاغل مختلف مشغول نشود بلكه يك كار را براي خود برگزيند و با استحكام و سداد آن را به انجام رساند . امام علي ( عليه السلام ) مي فرمايند : " مِنْ اوقا الي مُتَفَاوِتٍ خَذَلَتْهُ الْحِيَلُ " در حاليكه در بعضي از كشورهاي عقب مانده يك فرد داراي چندين سمت و پست متفاوت است .

5- براي رسيدن به اهداف برنامه ريزي كند . پيدايش نظام هايي كه طرفدار برنامه ريزي هستند چندين دهه بيشتر نمي گذرد ، اما امام علي (عليه السلام ) به برنامه ريزي فردي و اجتماعي براي نيل به اهداف عاليه اهتمام داشته است . به عنوان مثال انسان بايد اوقات شبانه روز خود را براي انجام كارها تقسيم كرده و مطابق برنامه حركت كند. امام علي ( عليه السلام ) در اين خصوص فرموده اند : " للمومن ثَلَاثِ سَاعَاتٍ . فساعه يُنَاجِي فِيهَا رَبَّهُ ، وَ ساعه يَرُمُّ مَعَاشَهُ وَ ساعه يُخَلِّي بَيْنَ نَفْسِهِ وَ بَيْنَ لَذَّتِهَا فِيمَا يَحِلُّ وَ يَجْمُلُ "