«به من خبر رسیده که اموال بیت‌المال را که سهم بیوه زنان و یتیمان بود به یغما بردی و ... از خدا بترس. اموال آنان را بازگردان و اگر چنین نکنی خدا مرا فرصت دهد، تو را کیفر خواهم داد... . به خدا سوگند اگر حسن و حسین چنان می‌کردند که تو انجام دادی، از من روی خوش نمی‌دیدند و به آرزو خود نمی‌رسیدند تا آنگاه که حق را از آنها بستانم و باطلی که به ستم پدید آمده، نابود سازم...»

این بخشی از نامه امام علی(ع) به فرماندار بصره است. بخشی از سیره مولای متقیان در واکنش به ستم یکی از کارگزارانشان به مردم. سندی از عدالت ایشان که تا ابد در تاریخ مانده تا همگان بدانند خلاف نظر پیروان تفکر ماکیاولیستی، با صداقت و عدالت هم می‌شود حکومت کرد.

مسئله حکومت، روش قدرت گرفتن حاکمان، شیوه تقسیم قدرت، تعامل مردم و حکومت و ... یکی از دغدغه‌های همیشگی بشر بوده است.

شاید نظام‌های مادی و حکومت‌های ساخته دست بشر برای خود الگوهایی تعریف کرده باشند اما امام علی(ع) بزرگ‌ترین الگوی حکومت دینی پس از پیامبر(ص) است. ایشان در کمتر از 5 سال حکم‌رانی بر سرزمین‌های اسلامی مجموعه‌ای از رفتارها و گفتارهایی از خود به جا گذاشته‌اند که می‌توان از آن یک الگوی تمام عیار برای حکومت دینی استخراج کرد.

عدل را به معنای گذاردن هر چیز در جای خود معنی کرده‌اند. عدالت اقتصادی، عدالت اجتماعی و عدالت سیاسی از جمله صورت‌های عدالت در حکومت علی(ع) است.

امام علی(ع) و عدالت اجتماعی

شاید یکی از زیباترین جلوه‌های حکومت امام علی(ع) توجه ایشان به عدالت اجتماعی باشد. توجه امام به حقوقی که کمتر به چشم جامعه آن زمان می‌آمد، خود داستانی شیرین و دلنشین است.

برای مثال در زمان حکومت آن حضرت، پیرمردی با چشمانی نابینا به تکدی مشغول بود. امام از حال او پرسید، گفتند: مردی نصرانی است که در جوانی در دوایر حکومت مشغول خدمت بوده، امام سخت متأثر شده و فرمود: در روزگار جوانی او را به کار گماشتید و چون پیرو عاجز شد از حق خویش محرومش ساختید، پس به خازن بیت‌المال دستور داد تا امور معیشت او را از صندوق دارایی عمومی بپردازند. این واقعه بازگوی توجه ایشان به حقوق بازنشستگی یک شهروند مسیحی است.

اهمیت حقوق بشر در نظر امیرالمؤمنین(ع) به اندازه‌ای بود که در ابراز تأسف از بی حرمتی کردن سپاهیان معاویه، در یک هجوم، به خانه زنی یهودی و ربودن زیورآلات او فرمودند: اگر مرد مسلمانی از ناراحتی این امر بمیرد قابل ملامت نیست، بلکه بدان مرگ قابل ستایش نیز هست.

حق آزادی مردم در حکومت امام(ع) به حدی بود که خوارج، این سرسخت‌ترین دشمنان امام به راحتی در مسجد حضرت به سخن پراکنی و حتی توهین به امام می‌پرداختند و حضرت در عین اینکه قدرت داشتند نه تنها هیچ یک از آنها را توبیخ نکردند، بلکه حتی سهم آنان را از بیت‌المال نیز قطع نکردند.

توصیه به ساده زیستی کارگزاران

در حوزه عدالت اقتصادی هم عملکرد امام علی(ع) درس‌آموز است. امام علی (ع) از اشرافیت و زندگی تجملی بیزار است و در ساده زیستی را از جمله وظایف حاکمان اسلامی می‌داند. در نهج‌البلاغه این موضوع به حاکمان و فرمانداران توصیه شده است:

امام علی (ع) در نامه ۳ نهج‌البلاغه قاضی کوفه که خانه‌ای ۸۰ دیناری خریده بود، در ارتباط با سوء استفاده مالی هشدار می‌دهد: «...به من خبر دادند که خانه ای به ۸۰ دینار خریده‌ای و سندی برای آن نوشته ای و گواهانی آن را امضا کرده‌اند. ای شریح اندیشه کن که آن خانه را با مال دیگران و یا پول حرام نخریده باشی که آنگاه خانه دنیا و آخرت را از دست داده‌ای.»

ایشان در نامه ۴۵ نهج‌البلاغه عثمان بن حنیف انصاری، فرماندار بصره را از اینکه به میهمانی اشراف و ثروتمندان بصره شرکت کرده و در آن غذاهای رنگارنگ و تجملی وجود داشته، مورد سرزنش قرار می‌دهد و به وی توصیه می‌کند که غذاهایی که حلال و حرام بودنش را نمی‌داند، دور بیفکند و آنچه را به پاکیزگی و حلال بودنش یقین دارد، مصرف کند.

عدالت سیاسی هم که محصول ادای حقوق سیاسی است، به طور جدی مد نظر امام علی(ع) بوده است. ایشان در خطبه‌های خود حقوق مردم بر حاکم و حقوق حاکم اسلامی بر مردم را گوشزد کرده و در عمل، آن را به صورت الگویی برای تمام حکومت‌های تاریخ مدون کردند.

نامه‌ای برای تمام تاریخ

امروز سبک‌های مختلف مدیریت در جوامع غربی و شرقی استفاده می‌شود که تمام آنها به نوعی با شکست مواجه شده‌اند. برخی به زباله‌دان تاریخ پیوسته‌اند و برخی دیگر با مشکلاتی که پیش روی انسان عصر جدید قرار داده‌اند، در سراشیبی سقوط قرار دارند. نامه 53 نهج‌البلاغه که از سوی مولای متقیان به مالک اشتر نوشته شده و حاوی نکاتی در باب حکومت است، الگویی از حکومت را به جوامع بشری ارائه می‌دهد که از اساس با این نظام‌های مدیریتی متفاوت است.

حجت‌الاسلام محمد مهدی دشتی، مدیر موسسه امیرالمؤمنین(ع)، با اشاره به عمق این نامه و حقایقی که هنوز از آن استخراج نشده گفت: در حکومت امام علی(ع) بر خلاف تمام حکومت‌های انسان‌محور غرب و شرق، مبنای حکومت رضایت الهی است. همین نگاه دستورات وی در این نامه را نسبت به تمام دستوراتی که حکم‌رانان در سراسر جهان به کارگزاران می‌دهند، متفاوت کرده است.

وی با اشاره به اینکه بشر اکنون پس از هزار و 400 سال به بخشی از این حقایق دست یافته خاطرنشان کرد: در سبک مدیریتی امام علی(ع) حتی برای درختان و حیوانات نیز حقوقی در نظر گرفته شده است که این موضوع به تازگی از سوی طرفداران محیط زیست مورد توجه قرار گرفته است.

مدیر موسسه امیرالمؤمنین(ع) با اشاره به اینکه نگاه محبت آمیز به مردم در سراسر این نامه موج می‌زند اظهار داشت: حاکم در این سبک حکم‌رانی هیچ‌گاه حق ندارد برای حفظ منافع خود مردم را دچار دردسر کند. اخلاق رهبری که در مسائلی مانند پرهیز از غرور، مردم‌گرایی و ضرورت رازداری تجلی می‌یابد، در این نامه مورد تاکید مولای متقیان قرار گرفته است.

موضوع دیگر که در این نامه به آن اشاره شده ضرورت مشورت با مردم در امور مختلف است؛ دشتی در توضیح این مطلب گفت: از دیدگاه علی(ع) هیچ حاکمی نباید چنان دچار غرور شود که خود را از مشورت خواستن از مردم بی‌نیاز بداند. بلکه هر شخصی در هر رتبه و جایگاهی می‌تواند حاکم اسلامی را نصیحت کرده و به او مشورت بدهد.

امروزه برای به دست آوردن مدل‌های حکومت، علوم انسانی اصل قرار گرفته‌اند در حالیکه علوم بشری آزمون و خطاهایی هستند که درست و غلط آنها به زمان و تجربه نیاز دارد. چه بسا که در جریان این تجربه‌ها بسیاری از افراد آسیب دیده و بسیاری از ملت‌ها به ورطه نابودی بیفتند اما حکومت علوی بر پایه وحی بنا شده و همین موضوع تضمین کننده درستی این مسیر است.