مطلب پیش رو توسط "عزیز اله احمدی"  در مرکز بررسی های اجتماعی تهیه و پس از ویرایش و تائید نهایی "استاد جعفر دیناروند" ریاست این مرکز، جهت انتشار در اختیار تحریریه شبکه اطلاع رسانی ایران آنلاین (ایران اُنا) قرار گرفته است.

مقدمه:

"بزه "ازنظر اصطلاحی دارای دو تعریف "حقوقی" و"قانونی"است. ازنظر "حقوقی" عملی است خلاف اخلاق، ومخل نظم و مصالح عمومی جامعه، وازنگاه "قانونی"،عمل یا شروع  به عملی است که دارای منع قانونی است وقانون گذاربرای مرتکب آن مجازات هایی راتعیین کرده است. بنابراین "بزه" اولاً عملی ارادی و توام با سوء نیت و ثانیاً مخالف قانون وحقوق اجتماعی است. براین اساس، کسی است که عملی ارادی ،مخالف قانون ونظم جامعه انجام دهد"بزهکار"نامیده می شود.اماازآنجاکه امروزه بیشترین کاربرد معنای بزهکاری متوجه اطفال وکودکان است وآن هم مختص خطاهایی است که نمی توان آن رادرمحدوده و گستره ی "جرم" قرارداد،ازاین رو به جای این که اعمال خطا و ضدقانونی کودکان را جرم وبه تبع، آنان رامجرم  نام بگذارند از بزه و"بزهکار"استفاده می کنند. درانگیزه بزهکاری وسایرجرائم،عوامل متعددی دخالت دارندکه درتقسیمی کلی می توان ازآنها به عوامل"ژنتیکی(ذاتی) "و"اجتماعی(عرضی)"تعبیرشود.اگربپذیریم این عوامل کلی، خوددارای زیرمجموعه های ریزتری از علل اندپس می توان گفت بزهکاری  ،حاصل ترکیب چندیاچندین عامل مختلف است که هرکدام  باشدت وضعف درایجاد وتداوم آن تاثیرمی گذارند.

در این بحث  بر آنیم  ابتدا به برخی علائم شناسایی وانواع اعمال بزهکارانه کودکان اشاره گردد وسپس خلاصه وار بعضی عوامل  زمینه ساز ومداخله گردربروز رفتار واعمال بزهکارانه کودکان رادربخش هایی چون: عوامل  ژنتیک  ،عوامل خانوادگی وعوامل اجتماعی ، صورتبندی و مورد بررسی قرار دهیم.

 علائم شناسایی

وجودنشانگانی  ظاهری دررفتاروعملکرد کودکان می تواند پیش درآمدی برای بزهکاری آنان درآینده باشد .این نشانه ها درچهارحوزه ی جسمی، روانی، اخلاقی وعملکردی قابل شناسایی است.

درحوزه ی "جسمی" می توان به اختلالاتی چون  ضعف ونواقص گویایی، بینایی، شنوایی، جسمانی و عقب ماندگی ذهنی،درحوزه "روانی  وعاطفی" به مشکلاتی مانند افسردگی، خیال بافی، بدبینی، خودکم بینی، خودبزرگ بینی، زود رنجی، خودنمایی، ترس، اضطراب، پرخاشگری، حسادت، کم حرفی ،وسواس و...
درحوزه های "اخلاقی" به رفتارهایی همچون فرار از منزل، سرقت، دروغگویی، ولگردی و...
ونهایتاً درحوزه "عملکردی"  به  ناتوانی های تحصیلی چون ضعف در یادگیری، ترک تحصیل، افت تحصیلی، بی توجهی به تکالیف درسی و تقلب در امتحانات درسی و... اشاره داشت. شناسایی وشناخت این نمادها درکودکان بهترین فرصت رابرای درکنترل درآوردن  و اقدامات اصلاحی  به منظور جلوگیری از بزهکاری  پیش رومی گذارد.

 برخی انواع بزهکاری

براساس مطالعات اجتماعی ،برخی بزهکاری ها رامی توان به سه دسته تقسیم کرد.

1- آسیب رسانی به افراد:مانند انواع درگیری ها وضرب وشتم عمدی که دربسیاری ازموارد اگردرسنین نوجوانی وجوانی اتفاق بیفتدچه بسا به قتل نیزمنجرشود.
2-سرقت  اموال:که طیفی ازدزدی های برنامه ریزی شده یا تفننی اسباب بازی ها دردوران کودکی گرفته تا جیب بری وکیف قاپی ها وسزقت منازل در دوران نوجوانی وجوانی راشامل می شود.
3- تخریب یا آسیب رسانی به اموال عمومی:که  توسط کودکان و نوجوانان وجوانان گاه به منظور کسب لذت وگاه عصبانیت های خودساخته به قصدانتقام از جامعه صورت می پذیرد.مانند خسارات مالی ناشی از شکستن روشنائی معابر و امکان عمومی ،آتش زدن درختان، شکستن صندلی پارکها،شیشه های مدارس درفصل تعطیلی، خسارت به علائم راهنمایی و رانندگی ویا پاره کردن روکش صندلی ها وخش انداختن بر وسایل نقلیه،و...

 عوامل زمینه ساز وتسهیل کننده

 ژنتیک :

 مجموعه صفات ارثی گاه کلی وگاه بصورت بخشی به افرادمنتقل می شوند.جرم شناسان زیادی مدلل داشته اند دربسیاری خانواده ها ،بزهکاری وجرم موروثی است. آنان  مراجعه به آمارجرائم چندنسل از فردبزهکار  را، استنادی محکم برای نظریه خودقلمداد کرده اند.برای مثال یک "دزد" یا "متکدی" ممکن است چندین نسل او نیز به دزدی وتکدی گری اشتهارداشته باشد ودرفرهنگ  این خانواده، چنین جرائمی ،رفتاری نرمال وبهنجار محسوب شود.

بنابراین برخی نواقص ژنتیکی   که ازطریق ژن به کودکان انتقال می یابد  می تواندتسهیل کننده بزهکاری و ارتکاب به جرم درآنان باشد. برای مثال " عقب ماندگی ذهنی" کودکان وفقدان بهره هوشی مناسب آنان باعث می شودنتوانند عقوبت کاری که انجام می دهند رابه خوبی درک کنند ودرنتیجه  ممکن است حتی ناخواسته ،مرتکب عملی  شوندکه درزمره اعمال بزهکارانه قرارمی گیرد.

ازطرف دیگر نابسامانی های فیزیولوژیکی  که گاه بصورت انواع "بیماری های جسمی"( مانند سل ، روماتیسم ، صرع و...) و" روانی" (مانند عدم تعادل خصوصیات مزاجی ، رفتارهای نا خواسته ، احساسی و عصبی) دروالدین بروز می نمایند، می توانند به صورت ژنتیکی به فرزندان آنان نیز قابل انتقال باشندکه این امرخودنوعی استعدادبالقوه  درکودکان  برای ارتکاب به جرم  وبزهکاری رافراهم می کند.بنابراین مجموعه صفات ارثی، به علاوه نقص تحولات رشدی چنانچه باعامل دیگری به نام حوادث پسآیند تولد ، ترکیب شوندمی توانند باتاخیردر رشد وتکامل منطقی کودک ،به صور مختلف، چون نفص شخصیت،اختلالات عاطفی ونابسامانی های روانی متجلی  شوند و آنان را به ناچار به سمت وسوی بزهکاری وناسازگاریهای اجتماعی بکشاند.

 محیط  خانوادگی

اغلب تئوریهای یادگیری،برتاثیرخانواده، دریادگیری وبروزرفتارهای بهنجاریانابهنجار توافق دارند.زیرا خانواده مکانی اولیه برای بنانهادن تعلقات عاطفی  وتجارب زندگی فردی -اجتماعی است.اهمیت خانواده به گونه ای است که اگراعضاء این نهاداجتماعی نتوانند نیازهای روانی، وجسمی یکدیگررابرآورده کنندبیشتردرمعرض انحراف از مسیر اصلی زندگی انسانی و چرخش به سمت رفتارهای ضداجتماعی و بزهکارانه  خواهندبود.به بیان بهتر دراین نهاداست که فردمی تواندبامشاهده،احساس یا تقلید ویژگی های مثبت ومنفی اعضاخانواده ،رفتارهایی را دردرون خود برسازد و برای شکل دهی شخصیت ،عملکردها واجتماعی شدن خود در ادوار بعدی زندگی ،ازآنهااستفاده کند.کم نیستندکودکانی که درخانواده ی خودشاهدرفتارهای پرخاشگرانه بین والدین  یا برادروخواهران خودبوده اند وبافرض طبیعی تلقی کردن آن نوع رفتارها ، به شخصیت سازی خودبا الگوی های رفتاری آنان دست زده اند و ابایی هم ازابرازچنین رفتارهایی بادیگران ازخودنشان نداده اند!!.بنابراین اگربگوییم ریشه اصلی رفتارهای بزهکارانه را درمحیط وشرایط  زندگی خانوادگی و دربی توجهی به تربیت صحیح  افراد  می بایدجست،تلقی اشتباهی بیان نکرده ایم.

 باری، خانواده رامی توان عامل اولیه ی بزهکاری کودکان درنظرگرفت که درآن هم عوامل تسهیل کننده وهم تشدیدکننده بزهکاری را به خوبی می توان یافت.برای مثال عامل سواد والدین در گرایش یاعدم  به بزهکاری کودکان تاثیر می گذارد.مسلماً کودکان دارای والدین بیسوادیا کم سواد به دلیل  عدم امکان تربیت براساس مبانی ،اصول وشیوه های تربیتی واخلاقی مناسب ،بیشتراز کودکان دارای والدین باسواد درمعرض رفتارهای بزهکارانه قراردارند.  

همچنین اگر"طلاق"را به عنوان عامل اخلال گرومخدوش کننده جایگاه حقیقی خانواده بدانیم  که جزآثارزیانبار اجتماعی، وخروج خانواده از مدار تعادل ،برای اعضاء آن  به ویژه کودکان ارمغانی به همراه ندارد، باعث شده تا  بیشترکسانی  که به دنبال بررسی آسیب ها،انحرافات،وبزهکاری های های اجتماعی می گردند گام نخست شناسایی خودرااز طلاق  وجدایی والدین یک خانواده آغاز کنند.

ازدیگرسو نمی توان از دوعامل دیگر بزهکاری کودکان،به نام "فقر"واعتیاد" درخانواده  نیزچشم پوشید. فقر يکي از عوامل مهم بزهکاری ها،به‌ويژه در اطفال و نوجوانان است.  هرچند خانواده های فقیر الزاماً خانواده های بزهکاری نیستند وبرخی رفتارهای بزهکارانه ممکن است توسط افراد خانواده های مرفه جامعه نیزبروزنماید امابه طورکلی فقر بارفتارهای بزهکارانه و حتی مجرمانه رابطه ای مستقیم دارد.اصولاً وجود اختلاف طبقاتی درجامعه که باعث تقسیم خانواده یا افراد به غنی وفقیر می شود،دربرانگیزاندن ارتکاب اعمال بزهکارانه درافراد خانواده های فقیر موثراست.افرادخانواده های فقیر چون نمی توانندازراه های متعارف نیاز های خودرابرآورده سازند درنتیجه سعی می کنندمشکل رابا بزهکاری وجرم ، وازطریق دزدی،زورگیری وخشونت و...  جبران نمایند. اعتیاد اعضاءخانواده نیز، به عنوان آلوده کننده ی  محیط خانواده ، تاثیرگذاربررفتارسایراعضاء آن است.بی مسئولیتی وعدم نظارت برتربیت اعضاء خانواده توسط  والدین معتاد ،محیط خانواده را،معمولاً  بادرگیری ،خشونت،پرخاشگری ،کودک آزاری،بی توجهی به تحصیل فرزندان، وغیره عجین می کندکه کودکان را مستقیم یاغیرمستقیم به  سمت ارتکاب رفتارهای بزهکارانه درخانه یاخارج ازآن  سوق می دهد.(دزدیدن پول از کیف مادر،مغازه ها،فروشگاه ها و... برای کودکان خانواده های معتاد امری عادی بشمارمی رود.)

 محیط   اجتماعی

محیط زندگی یا بطور کلی عامل جغرافيايي مانند آب و هوا در ايجاد تعادل یاعدم تعادل  روحي و فكري افراد ونیزآمادگي  براي گرايش به انحراف وبزهکاری موثراست.برای مثال آلودگی محیط سکونت وزندگی درمحله های شلوغ،پرجمعیت، وسوسه زا  باخانه های کوچک که معمولاً هم از امکانات تفریحی  برخوردارنیستند، زمینه های مستعدی برای جرم و بزهکاری افرادبه ویژه کودکان رافراهم می آورد .( شایدوجود بسیاری از زندانیانی که دریک محدوده ی خاص مکانی هم محله بودند گواه  استعداد چنین سکونت گاههایی برای بزهکارشدن  افرادباشد).

ازطرف دیگردراین گونه محیط ها، شرکت کودکان درگروه" همسالان "  که غالباً جزء گروه های بزهکاران محسوب می شوندبه سادگی امکان پذیراست.بررسی هانشان می دهد کودکان به محض ورود وتعلق به چنین همسالانی ،مجبوریاتشویق به تبعیت وهماهنگی با الگوهای رفتاری آنان می شوندکه این عامل نقشی قاطع و تعیین‌کننده دربروز بزهکاری آنان برجای می گذارد. 

مدرسه نیز به عنوان مکانی که کودکان درآن زیست اجتماعی دارند،درچنین مناطقی می تواندبه عنوان عاملی تسهیل کننده برای بزهکاری کودکان ایفای نقش کند. به بیان بهتر ،محیط مدرسه باایجاد مشکلاتی مانند  تحقير ناشی ازتنبیه درحضور همکلاسي‌ها(که عزت  و اعتماد به نفس کودک را پايين آورد)  ، شکست های تحصیلی ،فراریاترک تحصیل و... می تواندتجارب ناخوش آیندی رابرای کودکان فراهم آوردکه عملاً باعث جدایی کودکان  از مدرسه  ورهاشدن آنان درخیابان و جامعه شود.مسلماً چنین کودکانی بیشتر درمعرض دوستی های خیابانی قرارگرفته ودرنتیجه به رفتار انحرافی وبزهکاری  اقدام خواهندکرد.

  نتیجه گیری

با توجه به آنچه بیان شد می توان باشناخت تاثیر  عوامل  ژنتیکی ، خانوادگی  و اجتماعی  که در  زمینه سازی ارتکاب اعمال بزهکارانه کودکان موثرند، پیش گیری های لازم رابرای سلامت کودکان، فراهم ساخت.قطعاً شناسایی علائم "جسمی" ،"روانی - عاطفی" ، "اخلاقی" و درنهایت "عملکردی"  به همراه جلوگیری ازگسیختگی بنیان خانواده و توجه کافی به تربیت ،محیط زیست فردی-اجتماعی، ونیزحساسیت نسبت به "هم معاشران" کودکان ،گامی مهم در پاک سازی محیط زندگی وحذف مواردتحریک کننده ی رفتارهای بزهکارانه  افراد درخانواده وجامعه خواهدبود.