ایران اُنا - عزیز اله احمدی: در آغاز بهتر است به ذکر دو نکته ی مهم اشاره داشت. نخست ابن که واژه "حجاب" با وجود قلتِ معنای تحت الفظی اش، دارای گستردگی بسیاری در میان آراء و مباحث عرفی و شرعی است.

این که حجاب شرعی (که در این جا بیشتر منظور بحث مربوط به زنان است) به لحاظ اندازه، یامیزان پوشش بدن چیست؟ یا به چه میزان باید باشد ما را برآن می دارد تا به برخی نظرگاه های شرعی فقها نظری بیفکنیم و به صورت فهرست وار به آنها در ذیل  اشاره کنیم :

1- پوشاندن شرمگاه(یا به فرموده ی قرآن کریم، فروجهم)
2- پوشش از شانه تا بالای زانو
3-پوشش کامل بدن، "به غیر" ازچهره، مچ وکف دستان و نیزمچ تا پنجه پا
4- پوشش کامل بدن، "حتی" چهره، کف دستان و نیزمچ تا پنجه پا
5- در برخی دیگر از آراء نیز علاوه بر پوشش کامل، حجاب، زینت ها و صدای زن را نیز در بر می گیرد و آن راجزء پوشش باطنی حجاب در نظر گرفته و در نتیجه واجب دانسته اند.

اگر سر صعودی "حجاب" را بر همین منوال ادامه دهیم به این نتیجه خواهیم رسید که بالاخره بهترین ستر، و حجاب برای زن همان است که اساساً بگوییم بهتر است خانه نشین باشد تا این که برای حضور در اجتماع خود را ملزم به رعایت مشقت های  حجابی این چنینی نماید!.

شاید نقل مکرر حدیثی از پیامبر اعظم (ص) به هنگام معراج، مبنی بر مشاهده آویزان شدن زنانی که موهای خود دربرابر نامحرمان نپوشانده اند(بحارالانوار ج 103 ص 245 )، تایید و توجیهی برای  چنین نظرگاه هایی توسط برخی اندیشمندان دینی باشد.

نکته دوم این است که بگوییم امروزه چه بخواهیم  و چه نخواهیم، علم و دانسته های دینی دیگر از انحصاری بودن، به در آمده است که البته این واقعیت از یک نظر، دارای وجهی مثبت است و آن این که باب اجتهادهای متعدد در فهم آموزه های دینی را باز می گذارد و در نتیجه، به رشد و گسترش اندیشه های دینی درجامعه کمک می کند و حتی در بسیاری از موارد فهم علوم و دانسته های دینی را همگانی خواهدکرد.

اما در وجهی منفی، این خطر را هم در ذات خود به شکل پنهانی نگه داشته است که ممکن است چنین اجتهادات و دانسته ها، آمیخته با نوعی کم عمقی  و سطحی نگری مواجه گردند.

با آگاهی نسبت به چنین واقعیتی، در آغاز بهتراست نخست واژه "حجاب"را از دو منظر عام (لغت شناسی) و خاص (از منظرقرآن) معنایابی کنیم. زیرا کالبد شکافی معنای حجاب، فهم ارزنده ای را در اختیار ما قرارمی دهد تا از اشتباهات مهلک در این عرصه  مصون بمانیم.

"حجاب"در علم لغت شناسی، پرده یا نقابی که زنان چهره خود ر ابا آن می پوشانند معنا کرده اند و در موارد دیگری آن با، برقع، روگیری، حیا، شرم نیز مترادف دانسته شده است.

البته "حَجب" به معنای "پوشانیدن و منع کردن" است و به نظر نمی رسد این کلمه با واژه ی "حُجب"به معنای "شرم وحیا" یکی باشد. بنابراین"حجاب" بیشتر به همان معنای "پرده وحایل"نزدیکتراست تا حیا. زیرا در زبان عربی ما با کلمات و ترکیباتی مواجه هستیم که بیشتر همان معنای "پرده" از آن مستفاد می شود. مانند:

"حجاب البیت"، به معنای پرده ی کعبه
"حجاب الحَنَک " که به معنای غشاء کام
"حجاب الغشا "، پرده پوششی اطراف ودرون برخی اندام های درونی
 "حجب الصدر" به معنای پرده ی غشایی که فضای سینه را به دو بخش راست و چپ تقسیم "می کند. و از این روست که "حجابت" را پرده داری یا دربانی و به تبع "حاجب" هم پرده دار و دربان، معناکرده اند.

( حاجب درگاه تو منع نداند که چیست  *** هر که رود گو برو هر که رسد گو بیا  )"فیض"

معناشناسی حجاب درآیات الهی

برای فهم معنای واژه "حجاب" در قرآن ضرورت دارد این واژه را در متن تمام آیات الهی مورد بررسی قرار دهیم تا پیش زمینه مهمی در فهم آن را برای ما فراهم آورد.

بطور کلی "حجاب" در آیات سوره های مختلفی از قرآن آمده که ما به آن آنها در ذیل اشاره می کنیم.

 1- وَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنَا بَيْنَكَ وَبَيْنَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجَابًا مَّسْتُورًا(الاسراء/ 45)

معنا: هنگامى كه تو به تلاوت قرآن مى‏پردازى ميان تو و كسانى كه به سراى آخرت ايمان ندارند پرده‏اى پوشيده قرار مى‏دهيم

 2- وَ بَيْنَهُمَا حِجَابٌ وَ عَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيمَاهُمْ وَ نَادَوْا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَ هُمْ يَطْمَعُونَ‏(اعراف/46 )

معنا: ميان بهشتيان و دوزخيان حائلى است و بر بالاى آن مردمى هستند كه همه خلائق را به سيما و رخسارشان مى شناسند، و اهل بهشت را ندا دهند كه سلام بر شما، اينان به بهشت در نيامده اند اما طمع آن را دارند.

در"تفسیرنور" آمده است: مراد از «حجاب» در اين آيه، شايد همان ديوارى باشد كه در آيه 13 سوره‏ ى "حديد" مى‏خوانيم كه ميان بهشتيان و دوزخيان ديوارى زده مى‏شود كه سمت بيرونى آن، عذاب و قسمت درونى‏اش رحمت است. «فضرب بينهم بسور له باب باطنه فيه الرّحمة و ظاهره من قبله العذاب."

 3- يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَن يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاء حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ (احزاب/53) 

معنا: اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، داخل اتاقهاى پيامبر مشويد، مگر آنكه براى [خوردنِ‏] طعامى به شما اجازه داده شود، [آن هم‏] بى‏آنكه در انتظار پخته‏شدن آن باشيد ولى هنگامى كه دعوت شديد داخل گرديد، و وقتى غذا خورديد پراكنده شويد بى‏آنكه سرگرم سخنى گرديد. اين [رفتارِ] شما پيامبر را مى‏رنجاند و [لى‏] از شما شرم مى‏دارد، و حال آنكه خدا از حق [گويى‏] شرم نمى‏كند، و چون از زنان [پيامبر] چيزى خواستيد از پشت پرده از آنان بخواهيد اين براى دلهاى شما و دلهاى آنان پاكيزه‏تر است...

 4- فَقالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِ عَنْ ذِکْرِ رَبِّی حَتَّى تَوارَتْ بِالْحِجابِ(سوره ص/32 )

معنا: من دوستی اين اسبان را بر ياد پروردگارم بگزيدم تا آفتاب در پرده ی غروب پوشيده شد( یا این که من علاقه اسبان نيك را بر ياد خدا ترجيح دادم تا خورشيد غروب كرد.)

 5-  وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِي أَكِنَّةٍ مِّمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ وَفِي آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِن بَيْنِنَا وَبَيْنِكَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ( فصلت/5)

معنا: دلهای ما از آنچه ما را بدان دعوت می کنی در پرده است و، گوشهامان سنگين است و ميان ما و تو حجابی است تو به کار خود پرداز و ما نيز به کار خود می پردازيم.

 6- وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّـهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ(شوری/51 )

معنا: هيچ بشری را نرسد که خدا جز به وحی يا از آن سوی پرده ، با او سخن گويد يا فرشته ای می فرستد تا به فرمان او هر چه بخواهد به او وحی کند اوبلند پايه و حکيم است

 7- فَاتَّخَذَتْ مِن دُونِهِمْ حِجَابًا فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا( مریم/17)

معنا: ميان خود و آنان پرده ای کشيد و ما روح خود را نزدش فرستاديم و چون ، انسانی تمام بر او نمودار شد

تا اینجا مشخص شد در آیات الهی حجاب با واژه هایی چون  پنهان شدن، پرده ، حائل، پوشش معناشده است و در هیچکدام از آیات از حجاب به معنای پوششی خاص برای زنان اثری دیده نمی شود.

*معاون مرکز بررسی های اجتماعی ایران اُنا