خبرگزاری ایران اُنا | اخبار ویژه ایران و خوزستان - زن و حقوق 4

تهران - ایران اُنا: بي ترديد، بررسي تاريخي وضعيت زن در دوره ی جاهلیت کمک فراواني به درک جايگاه حقيقي و حقوقی زن در دوره اسلامي و به طبع آن کشورهای اسلامی خواهد کرد.

عزیزاله احمدی - معاون مرکز بررسی های اجتماعی ایران اُنا: "سرگذشت جانگداز زن" را میتوان با مطالعه در جوامع "پس رو یا پیش رو" بررسی کرد، این سرنوشت شوم ( چه به نام آزادی و چه محدودیت) نقطه ی مشترک هر دو جامعه می باشد.

قابل ذکراست که بحثی به این وسعت را نمی توان در چند جمله یا پاراگراف خلاصه کرد.

بنابراین برای سنجش شخصیت واقعی و انسانی زن ناچاریم به طور گذرا "جایگاه زن" در فرهنگ ، قوانین، نظامات دینی ، سیاست ها و قوانین وضعی، آداب و رسوم و...جستجوکنیم.

"سیر صعودی یا نزولی " سرنوشت زن و حقوق انسانی اش در ادیان به ویژه اسلام، برای ما بسیار حائز اهمیت است دلیل آن هم بسیار ساده است، دینی بودن جامعه ما .

قطعا "نگاه جاهلیت "چه پیش از ایدئولوژی اسلامی و چه پس از آن فهم ما را نسبت به حقایقی رهنمون می سازد.

تفاوت های عقیدتی حکومت گران مختلف در مورد حقوق زنان، بعد از تثبیت اسلام و تصرف ملل متصرفه طی سالهاب متمادی با تعبیر و تفسیراتی گاه مترقی و گاه متحجرانه مواجه بوده است.

اما باید تاکید داشت کمتر سند معقولی می توان یافت تا با قاطعیت بگوییم که آنچه امروزه در کشورهای اسلامی وجود دارد همان اسلام نابی باشد که رسول اکرم (ص) برای جهانیان به ارمغان آورده باشد.

صحت این مدعا را چنانچه خداوند "عقل و اندیشه ای آزاد از تعصبات " به فرد هدیه کرده باشد به سادگی از روی برداشت های متنوع و متعدد فرق مذهبی - اسلامی می توان دریافت. زیرا هر گروه برداشت خاص و خودساخته ای از اسلام را "اسلام ناب" معرفی می کنند که فهم اسلام ناب را برای بسیاری با مشکل مواجه کرده است.

به عبارت دیگر صراحتاً باید گفت آن چه امروزه در همه ی کشورهای اسلامی به نام اسلام عرضه می شود، اسلامی تفسیری است. همین واقعیت باعث می شود تا انسانهای آگاه بدون تعصب با شک و تردید به آنها نگاه کنند.

به هرحال سوال این است که آیا نگاه به زن و حقوق او همگی برخاسته از اسلام ناب و اولیه است؟ آیا هنوز رنگ و بوی رسم های جاهلی در عصر فرا-مدرنیسم یا بهتر بگوییم فرا-فرا مدرنیسم در این زمینه مشهود نیست؟

بحث اصلی ما از این جا به بعد آغاز می شود و خواهان آنیم که خوانندگان ، همانگونه که ما سعی کرده ایم در حد توان و دسترسی به منابع ، با اسناد تاریخی به زوایای مساله بپردازیم آنان نیز با همین رویه یعنی با ادله های عقلی، تاریخی، اسنادی در جهت رد یا تایید، ما را نقد کنند.

برای شروع ناچاریم وضعیت زن در دوره "جاهلیت اعراب" را به طور خلاصه بیان کنیم تا به تدریج به درک آنچه امروز در مورد زنان وجود دارد بهتر ما را کمک نماید.

این نکته را نیز نباید از یاد برد که زن چه در جوامع بدوی و چه در عصر مدرن هنگامی دارای موقعیتی ممتاز بوده یا می گردد که بتواند یا توانسته باشد در پیشرفت جامعه چه به لحاظ اقتصادی، سیاسی، تربیت، و... استقلال داشته باشد.

زیرا امروزه نمی توان چون گذشته فقط بر اساس نیاز "زن نسبت به مرد" برای زنان تصمیم گیری کرد.

این را نیز باید متذکرشوم که هدف ما از نوشته ها یا مقالاتی این چنینی ،"جواب دهی" نیست بلکه فقط "ایجادسوال " در ذهن مخاطب است.

آشکار یا نهان در پی آنیم که مخاطب خود لذت یافتن پاسخ های منطقی و البته موقتی را دریابد و در راهی بی پایان برای جستجوی حقیقت گام های مستمر بردارد.

این نکته ی پایانی را هم یادآوری کنم که ما در مسیری که انتخاب کرده ایم تا حدود بسیاری، خود را در راهی صواب و صحیح البته پر مخاطره یافتیم زیرا نه در فکر مقامی هستیم تا بخاطرش حرفهایی که دیگران می گویند یا می خواهند،"نشخوار" کنیم و نه مقامی داریم تا برای نگهداریش با پستی سکوت کنیم . بنابراین نه چیزی برای خواستن داریم و نه چیزی برای از دست دادن!!......

زن در دوره جاهلیت

بي ترديد، بررسي تاريخي وضعيت زن در دوره ی جاهلیت کمک فراواني به درک جايگاه حقيقي و حقوقی زن در دوره اسلامي و به طبع آن کشورهای اسلامی خواهد کرد.

به این معنی که با فهم وضعيت زن در عرصه هاي خانوادگي، اجتماعي، اقتصادي، سياسي و فرهنگي در عصر جاهليت ما می توانیم به درکی واقعي از سير تحولات مربوط به حقوق زن در اسلام پي ببریم.

بسياري از احکام و مقررات حقوقي اسلام و همچنين توصيه هاي مکرر اخلاقي در مورد زنان که در آيات قرآن و روايات پيشوايان دين تجلي يافته، بازتاب وضعيت نابسامان و تاريک زن در جاهليت است که با نگاهي تاريخي به آن مي پردازيم

نگاه عرب قبل از اسلام به زن، نگاهی پست گرایانه و مبتنی بر نگرش ابزاری بود. انان زن را موجودى ما بين حيوان و انسان می دانستند که تنها فایده ی آن ي وسيله ‏اى براى ازدياد نسل و خدمتكارى است به همین دلیل بود که برخی از آن قوم ، دختر دار شدن را یک مصيبت می‏انگاشت.(رک:تمدّن اسلام و عرب، ص 503.) .

این حساسیت را با مرجعه به آبات الهی می تواند دریافت آنجا که به محض شنیدن دختردار شدن نسبت به دختر دار شدن از شدّت خشم و عصبانيّت رنگ چهره‏ هایشان برمی‏گشت و به سياهى می‏گراييد {«وَ اِذا بُشِّرَ اَحَدُهُمْ بآلأُنثى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدّا وَهُوَ كَظيمٌ»؛ و چون يكى از آنان را به فرزند دخترى مژده می‏دادند از شدّت غم و حسرت رخسارش سياه مى‏شد و سخت دلتنگ می‏گرديد.(سوره نحل، آيه 58)}

و گاه قساوت را به جایی می رساندند که دختران خويش را هم زنده به گور مى‏كردند تا از ننگ دختر دار بودن برى باشند .(سوره نحل، آيه 73) . نکته ی وحشت ناک و تامل برانگیز این که هيچ‏كس آنان را از اين عمل، منع يا مؤاخذه نمى‏كرد؛ حتّى مادران دختران!

چون مرد خانواده تنها كسى بود كه صاحب حقّ بود و اختيار مرگ و زندگى فرزندانش را داشت .(المفصّل فى تاريخ العرب قبل‏الاسلام، جواد على، چاپ اول، بيروت، دارالعلم للملايين، 1970 م، ج5، ص 528).

عرب جاهليّت اكتفایی

به يك همسر اکتفا نمى‏كرد؛ لذا همسران متعدّدی اختيار مى ‏نمود. البته گاه این کار او به منظور تأمين معاش زن بود، و گاه براى ازدياد نسل و فرزند، و گاه هم برای کسب اهداف سياسى.

زیرا ازدواج های سیاسی در واقع تامینی برای قدرت و اعتبار تلقی می شد..(سيد عبدالعزيز سالم؛ تاريخ عرب قبل از اسلام؛ ترجمه باقر صدرى‏نيا؛ چاپ اول، انتشارات علمى و فرهنگى، 1380، ص 349)

به هر حال زنان عرب در دوره ‏ى قبل از اسلام، نه تنها از حقوق اوليه انسانى بهره‏اى نداشتند، بلكه از هر حيوانى پست ‏تر و زبون‏تر به شمار مى ‏رفتند.

با زنان و دختران، مانند چهار پايان رفتار مى‏ كردند و آنان را به صورت كالا در معرض خريد و فروش قرار مى‏دادند. کافی است نگاهی به انواع نکاح های مرسوم در دوران جاهلیت بیفکنیم تا به عمق فاجعه بهتر پی ببریم.

1. ازدواج "مهريّه ای" که در اصل همان رسم معمول کنونی است

2. ازدواج "متعه» در این نوع ازدواج که مقارن با ظهور اسلام بسیار معروفیت داشت، زن همسر مرد برای مدت معینی می شد که با پایان موعد معین خود به خود جدايى و طلاق بين زن و مرد حاصل مى‏شد. البته با داشتن شرط مهریه و حق انتساب و برخورداری از ارث.

3.ازدواج "ظعينه"» یعنی ازدواج با زنان اسیر شده در جنگ خواه جنگ طایفه ای یا غیر آن در این نوع ازدواج اجباری و غیر انسانی زن به هیچ عنوان نمی توانست برای خود حق اعتراضی قائل باشد و بدتر از آن این که وی جزء دارایی مرد تصاحب کننده نیز می شد به همین دلیل اين ازدواج بدون عقد و مهريه انجام مى‏گرفت.

حال ببینید فرزندانی که از این نوع زنان متولد می شدند چه جایگاهی در جامعه آن زمان داشتند.!) المفصّل فى تاريخ العرب قبل‏الاسلام، جواد على، چاپ اول، بيروت، دارالعلم للملايين، 1970 م، ج5، ص 528 )

4. ازدواج شغار» نام این نوع ازدواج را می توان "مبادله ای" یا "کالا به کالا" گذاشت زیرا فرد دختر يا خواهر خود را به عقد ديگرى در مى ‏آورد اما به جاى اخذ مهريه، متقابلاً دختر يا خواهر او را زن خود مى‏ ساخت. نکته جالب این بودکه در اين ميان فقط رضايت مردان شرط بو دنه زنان!! (سنن الكبرى، أبى بكراحمد بيهقى، بيروت، دارالفكر، ج 10 ص 475 ـ 474 )

5. ازدواج بدل: که همان معاوضه زن با زن مرد دیگر

6. ازدواج «استبضاع»: نوعى زناشويى موقّت جهت باردار شدن بود. طبق اين زناشويى اگر مردى تمايل به داشتن فرزندى با خصايص و ويژگى‏هاى خاصّى بود مثلاً مايل بود كه فرزندى دلاور و نترس و شجاع و بى ‏باك يا شاعرى نيكو سخن و يگانه داشته باشد و... و خود از آن خصايص و كمالات محروم بود، زن خود را تا مدّت معيّنى طبق قرار داد در اختيار مردى كه بر خوردار از آن صفات بود قرار مى‏ داد تا از وى باردار شود. وقتى كه زن از حيض پاك مى‏ شد، شوهرش به وى مى ‏گفت: «نزد فلانى برو و در اختيار او باش تا زمانى كه از وى باردار شوى.» طفلِ حاصل از اين پيمان متعلّق به شوهر اوّلىِ زن بود و در مدّتى هم كه زن در نزد مرد دوّم بود هيچ ارتباطى بين او و شوهر پيشينش نبود و پس از باردار شدن بود كه شوهر نخستين هر زمان كه اراده مى‏كرد مى‏توانست به زن خويش رجوع كند.

7. ازدواج «مقت »(ضيزن(: یكى ديگر از زناشويى‏هاى رايج در دوره جاهليّت اين بود كه اگر شخصى فوت مى‏كرد زنش، مثل ساير اموال و ثروت به جاى مانده از او، به وارثان مى‏رسيد. اين ارث (زن) در مرحله اوّل به پسر بزرگ تعلّق مى‏گرفت (البته در صورتى كه آن زن نامادرى پسرش مى‏بود). وقتى كه مردى مى‏مرد پسر بزرگش لباسى را بر روى زن پدر خويش مى‏انداخت و بدين سان همسرىِ او را به ارث مى‏برد. اگر اين زن، جوان و زيبا بود و پسر در خود ميل و رغبتى به آن زن احساس مى‏كرد از او بهره‏مند مى‏شد و گرنه، با مهريّه جديدى وى را به عقد يكى از برادران خويش در مى‏آورد اين مهريّه جديد هم متعلّق به برادر بزرگ بود؛ چون از حقّ شرعى خود در مورد زن پدرش به نفع آن كسى كه علاقه‏مند به آن زن بود عقب نشينى كرده بود. اگر ميّت هيچ پسرى نداشت، زن به مردان فاميل تعلّق مى‏گرفت و هر كدام از آنان كه به عنوان اظهار تمايل و تصاحب وى، پيش‏تر از ديگران پارچه‏اى به سوى زن پرتاب مى‏كرد، يا بر سرش مى‏انداخت، صاحب وى مى‏شد. كسى كه صاحب اين زن مى‏شد اگر مى‏خواست او را به همسرى خود بر مى‏گزيد و گرنه، مى‏توانست او را از ازدواج با ديگران نيز محروم كند و آن قدر از او نگه‏دارى كند تا اين‏كه عمرش پايان پذيرد. برخى هم گفته‏اند: نكاح «ضيزن» بر ازدواجى اطلاق مى‏شد كه در آن مردى با زن پدر خود ازدواج مى‏كرد. حالا فرقى نمى‏كرد كه پدرش او را طلاق داده باشد يا اين كه مرده باشد.

8. ازدواج "رهط" : نوعى ازدواج گروهى بود كه در آن تعدادى مرد، با رضايت و توافق همديگر با زنى رابطه زناشويى برقرار مى‏كردند و در مقابل، مخارج او را تأمين مى‏نمودند .تعداد اين مردان هيچ‏گاه از ده تن تجاوز نمى‏كرد و فرزندى كه در نتيجه چنين ازدواجى متولّد مى‏شد در صورتى كه پسر بود، با تعيين مادر به يكى از آن مردان مى‏رسيد. به اين ترتيب كه چند شب پس از تولّد نوزاد، مادرِ نوزاد يكايك آن مردان را مى‏طلبيد و سپس به يكى از آنان خطاب مى‏كرد و بااسم او را صدا مى‏زد و مى‏گفت: اين فرزند از آن تو است. با اين كيفيّت، پدر طفل را انتخاب مى‏نمود. مردِ مورد خطاب هم طبق آداب و رسوم معمول، حقّ هيچ گونه اعتراضى نداشت. اگر هم كه طفل تولّد يافته، دختر بود، كسى به عنوان پدر وى انتخاب نمى‏شد؛ چون هيچ كدام حاضر نبودند پدر يك دختر باشند.

9.ازدواج «خدن": در اين نوع زناشويى، زن و مرد رابطه محرمانه‏اى با هم برقرار مى‏كردند كه نياز به نفقه و مهريه نداشت. در واقع، نوعى رابطه مبتنى بر دوستى و علاقه متقابل، بدون اعلان رسمى داشتند. اين زناشويى در عين حال كه يك زناشويى معمولى نبود، باز خالى از رسميّت نبود وعرف محيط آن را جايز مى‏دانست و مى‏گفت:«ما أستتر فلا بأس و ما ظهر لؤم»؛ هر چيزى كه محرمانه و پنهانى باشد مانعى ندار ولى آن‏چه كه آشكار شد مايه ننگ و عار است.

10. ازدواج «جمع" :یكى از سنّت‏هاى عرب جاهليّت اين بود كه از طريق زنان و كنيزان به جمع آورى مال و ثروت مى‏پرداختند. در بازارهاى عرب، خانه‏هايى مهيّا مى‏ساختند و پرچم خاصّى به عنوان علامت آزادى ورود براى همگان بر بالاى بام آن، نصب مى‏كردند. عدّه زيادى از مردم جمع مى‏شدند و به آن خانه‏ها مى‏رفتند. زنانى كه در اين خانه‏ها جاى داشتند «بغايا» ناميده مى‏شدند. محيط جاهليّت نه تنها اين عمل آن‏ها را محكوم نمى‏كرد، بلكه اگر يكى از آنان حامله مى‏شد و فرزندى به دنيا مى‏آورد، بر گرد او جمع مى‏شدند و قيافه شناسان را دعوت مى‏كردند و با كمك آنها، كودك را به كسى كه بيش از ديگران به كودك شباهت داشت ملحق مى‏كردند و او را پدر آن كودك مى‏دانستند.

از دیگر شواهد بي انضباطي در روابط زن و مرد در دوران جاهلي، طواف برهنه زنان دور خانه خداست. درباره ريشه اين عمل، اختلاف است. برخي ريشه آن را به نزاع بين زن و شوهري مي دانند که شوهر شرط جدايي از همسر را طواف برهنه زن در خانه خدا قرار داد که بعدها مرسوم شد. (جاحظ، رسائل، ج 2، ص 150)

برخي نيز آن را ناشي از مبالغه در عبوديت و خارج شدن از لباس هايي که در آن مرتکب گناه شده بودند دانسته اند. (فاضل انصاري، العبوديه، الرق و المرأه، ص 253)

برخي گفته اند ترفند قريش در نيازمند کردن حجاج در اخذ لباس از اهل حرم، در شيوع اين رسم جاهلي بي تأثير نبوده است. (قرطبي، الجامع لأحکام القرآن، ج 7، ص 189)

ولي آنچه مسلم است اين که موسم حج در جاهليت به فصلي براي عرضه زنان بر مردان تبديل شده بود.

برخي از زنان به قصد دلربايي از مردان، به صورت عريان طواف مي کردند تا خواستگار مورد نظرشان پيدا شود.

اختلاط، بي بند و باري و شهوت راني به حدي بود که شاعرِ هوس بازِ اموي، عمر بن ربيعه، در شعري حسرت آن روزها را مي برد و آرزوي بازگشت آن ايام و طواف ها را مي کرد:

ليت ذا الحج کان حتماً علينا کل شهرين حجه و اعتمارا (فاضل انصاري، العبوديه، الرق و المرأه، ص 253) "اي کاش آن حج بر ما واجب مي شد در هر دو ماه، چه حج و چه عمره"

امانت داري و اخلاق مداري

استفاده از اين خبر فقط با ذکر منبع مجاز است.

زن حقوق زن زن و حقوق دوران جاهلیت