*علیرضا سعید آبادی

چنانچه فلسفه بنیادی "پدافند غیرعامل" را افزایش توان مقابله نیروهای خودی و کاهش مخاطرات ناشی از حملات احتمالی دشمن بدانیم به یک عبارت کلیدی برای درک مسئله خواهیم رسید و آن این است که شناخت دوستان و دشمنان برای هرگونه طرح ریزی استراتژیک جنبه حیاتی دارد.شرکای راهبردی و دشمنان قسم خورده هر کشور ، در دو سر طیف دوستان و دشمنان قرار می گیرند و سایر کشورها براساس میزان تهدیدزایی و توان فرصت سازی که دارند در حدفاصل دو سر این طیف خواهند بود.باتوجه به ماهیت متغیر دوستان و دشمنان و تاثیرات ناشی از گذر زمان ، ضرورت انعطاف پذیری برنامه ها و مواجهه با شرایط پیش بینی نشده و جدید از جنبه های بسیار مهم طرح های راهبردی است.

جمهوری اسلامی ایران ، با توجه به اصول زیربنایی انقلاب اسلامی از جهت گیری های متنوعی در روابط خود با دنیای خارج برخوردار است. نفی نظام سلطه و مناسبات استکباری، ارتباطات فزاینده و روبه رشد با جهان اسلام، توسعه روابط با کشورهای مستقل و غیرمتعهد، حمایت از بیداری اسلامی و جریان مقاومت، راهبرد نه شرقی و نه غربی و جمهوری اسلامی از الزامات سیاست خارجی کشور است که براساس آن دوستان و دشمنان تعریف می شوند. شناخت دقیق از حجم و نوع تهدیدها و فرصت های پیش رو در محیط خارجی و ضعف ها و قوت های موجود و آتی در محیط داخلی به ما این امکان را می دهد که طرح های کمتر انتزاعی و بیشتر کاربردی داشته باشیم.

خروجی و کارکرد هر نظام سیاسی بستگی مستقیم به میزان تحقق برنامه ها و تبدیل استراتژی ها به عمل در زمینه های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی دارد. شناخت وضعیت موجود اگر به وضعیت مطلوب و آینده بهتر نیانجامد فایده ای ندارد.

فرهنگ را اگر مجموعه ای از باورها و عقاید یک ملت تعریف کنیم که به مرور زمان شکل گرفته و بارور گردیده و با آن، مردم به حال و آینده خود می‌نگرند و معیار خیر و شر و سعادت و شقاوت جامعه است، گزافه نگفته ایم. کاربرد پسوندهای مختلف با این واژه طیف وسیعی از حیطه های فکری و اجرایی را می سازد که باید به آن پرداخته شود.فرهنگ اقتصادی، فرهنگ رانتی، فرهنگ نفتی، فرهنگ مالیاتی، فرهنگ سیاسی، فرهنگ نظامی، فرهنگ دفاعی، فرهنگ بانکی، فرهنگ رانندگی، فرهنگ اداری، فرهنگ غربی و فرهنگ اسلامی و نظایر اینها بر اهمیت حوزه فرهنگ تاکید دارند.

آنچه براساس این مقدمه قابل دریافت است این است که "فرهنگ پدافند غیرعامل" یک واژگان ترکیبی است که به خوبی باید تعریف شده، بومی سازی گردد، آموزش داده شده و فراگیر شود. واژگان سازی مترادف با مفهوم سازی و فرهنگ سازی نیست.

ساحت اندیشه و ذهن مردمان را بصورت دستوری نمی توان تحت تاثیر قرار داد. فرهنگ سازمانی، واژه ای مرکب است که در کشور ما بسیار بکار می رود اما به فرهنگ تبدیل نشده است. سازمان، در یک کشور ارزشی باید با ارزش های مردم پیوند داشته باشد و مدافع و مروج آن باشد. حرمت امامزاده را متولی آن باید نگهدارد. اگر روزی در کشور ما سلسله مراتب اداری و درجات تقوای کاری بایکدیگر رابطه مستقیم و تنگاتنگی پیدا کردند آنگاه، تحول اداری شروع شده است. سوره واقعه، انسان ها را به سه دسته تقسیم کرده است. انسان های پیشتاز، هدایت یافتگان و زیان کاران.

پرونده اعمال فقط مربوط به روز رستاخیز نیست. باوجود پرونده های گزینشی، حراستی و پرسنلی برای هر فرد، نظام انتصابات باید مبتنی بر اطلاعات این پرونده ها باشد. هرچند فرهنگ سازمانی با حیطه "فرهنگ پدافند غیرعامل" ارتباط مستقیم دارد و بخش اعظم سرمایه های مادی، انسانی و ثروت های خدادادی ملت عمدتا در دست دولت و دولت عهده دار بخش های حاکمیتی و اقتصاد مبتنی بر نفت است و پیاده سازی اصول متعدد پدافند غیرعامل به پویایی و پیشتازی دولت ها و همراهی بدنه کارشناسی و کارمندی آن نیاز دارد و این مهم با بخشنامه و الزامات اداری تحقق نمی یابد و لازمه آن استقرار فرهنگ بسیجی با ویژگی های مردمی و الهی آن است لیکن به بحث اصلی بازمی گردیم با این امید که با تحولی فرهنگی در آینده، به تحول اداری درخور دست یابیم. "فرهنگ پدافند غیرعامل" یک امر تشریفاتی نیست بلکه جزلاینفک حیات یک ملت انقلابی و زنده است. انقلاب اسلامی، پایان نیافته است. مادامی که ملت از ارزش های خود دفاع می کند باید منتظر حمله دشمنان باشد. این تهاجم در طرح ریزی های دفاعی و پدافند غیرعامل در اشکال نظامی و غیر نظامی مورد بررسی قرار می گیرد و برنامه ریزی های خاصی دارد. پس از دوران طلایی دفاع مقدس، رویکرد تهاجمی دشمنان از جنبه نظامی به جنبه های اقتصادی، فرهنگی، اطلاعاتی و روانی بیشتر معطوف شده است. گزینه نظامی به عنوان یک اهرم سیاسی بیشتر در فضای دیپلماتیک بکار می رود.

من منکر این نیستم که ملت ها در قوی ترین شرایط باید مراقب اسب تروای دشمنان خود باشند. نوک پیکان تحرکات دشمنان در حال حاضر، فرهنگ است. تغییر نگرش ها و باورهای ملت، جداسازی مردم و حاکمیت، گسترش بی اعتمادی عمومی، سرگرم سازی جوانان به امور دنیوی، استحاله و تهی سازی انقلاب از ارزش های انقلابی، ترویج مظاهر تمدن غربی و تقویت دیدگاه های نرم و سازش کارانه در کشور از رویکردهای فرهنگی غرب است. کاهش مخاطرات و آسیب های خارجی باید در برنامه ریزی های فرهنگی کشور نقش پررنگ تری داشته باشد. در سازمان پدافند غیرعامل، فرهنگ، هسته مرکزی دفاع باید باشد. عناصر غیرمادی قدرت ملی در انقلاب اسلامی همواره وجه امتیاز و ویژگی منحصربفرد این ملت بوده اند. اسب تروای دشمنان درحال حاضر، از جنس فرهنگی است. بنابراین "فرهنگ پدافند غیرعامل" یک ضرورت تام و تمام است. یک امر تشریفاتی نیست. نیاز به مفهوم سازی پیچیده ای نیز ندارد. بومی سازی آن با قدری کار تالیفی، بسیار سهل الوصول است. نویسنده در نوشته های خود در رسانه های سراسر کشور مروج گفتمان انقلاب اسلامی و گفتمان دفاع مقدس است که دومی بیشتر در لایه های نظامی محبوس مانده و به فضای غیرنظامی راه نیافته است. "فرهنگ پدافند غیرعامل" و گفتمان دفاع مقدس رابطه راهبردی باهم می توانند داشته باشند و برای این منظور کار سختی پیش رو نداریم به شرط آن که از مبادی مناسب وارد شویم و زیرساخت خوبی را پی ریزی کنیم و از کسانی که دانش، تجربه و قلم قوی دارند بهره ببریم.

• انقلاب اسلامی: طرح های پدافند غیرعامل لزوماً مبتنی بر فرهنگ برآمده از انقلاب اسلامی باید باشد. نظام شاهنشاهی از فرهنگ سه مولفه‌ای شوونیسم و باستان گرایی ایرانی، مناسبات شاهانه موسوم به پهلویسم و آموزه های فرهنگ غربی پیروی می کرد و تمام تلاش آن برای دفاع از این فرهنگ و استقرار آن بود. انقلاب اسلامی، فرهنگ فاخری دارد که باید در منشور اخلاقی دولت ها و در بدنه کارشناسی آن، مفهوم سازی و درونی شود.
• دفاع مقدس: درباره دفاع مقدس بیشتر به جنبه های نظامی آن در جامعه پرداخته شده و جنبه های نرم افزاری و غیرنظامی آن مغفول مانده است. از این رو، آن بیشتر یک رویداد نظامی معرفی شده است تا این که تحولی در تمامی شئون جامعه دانسته شود که می تواند در همه جنبه های زندگی مادی و معنوی مردم به عنوان یک گفتمان تجربه شده ، پیاده سازی گردد.

• ایدئولژی: محتوای انقلاب ها، ایدئولژی است. انقلاب کبیر فرانسه با ایدئولژی انسان مدارانه، انقلاب بلشویکی روسیه با ایدئولژی کمونیستی، انقلاب دهقانی چین با قرائتی دیگر از ایدئولژی کمونیسم و انقلاب اسلامی ایران با ایدئولژی انسان ساز و جامعه ساز اسلام به اهداف، منافع ملی، مردم، راهبردها و برنامه ها هرکدام نگاه خاص خود را دارند. ایدئولژی، اثر مستقیم بر فرهنگ و باورهای مردم دارد و طرز تلقی آنها پیرامون خیر و شر، جنگ و صلح، فقر و غنا، پیروزی و شکست و نظایر اینها را می سازد. الگوی دفاع غیرنظامی در ایران باتوجه به تاثیرات ایدئولژیک انقلاب اسلامی ، از ویژگی های ممتازی برخوردار است.

• ژئوپلتیک: تاثیر عامل سرزمین بر سیاست یک امر پذیرفته شده است. جمهوری اسلامی ایران از شمال با روسیه، از غرب با اروپا، از جنوب با آب های آزاد و اقیانوس هند و از شرق با چین ارتباط می یابد. این شاهراه ارتباطی و کانون انرژی باعث شده که ما در محیط خارجی با تهدیدها و فرصت های بالقوه و بالفعلی مواجه باشیم. این عامل نقش بسیار مهمی در طرح ریزی های استراتژیک کشور دارد. فرهنگ دفاع غیرنظامی بدون اغراق می تواند براساس این موقعیت ممتاز، فضای روانی مناسبی ایجاد کند. البته اصل خدشه ناپذیر در برنامه‌ریزی های استراتژیک پرهیز از نگاه کاریکاتوریزه به مولفه های قدرت ملی است.

• تاریخ: مطالعه و بهره گیری از گذشته به شرط آن که با باستان گرایی درهم آمیخته نشود به تقویت توان ملی و کاهش ضعف های مردم می انجامد. بررسی آفت ها و آسیب هایی که در شرایط مشابه امکان وقوع دوباره دارند می تواند از تکرار حوادث تلخ و ناکامی ها جلوگیری کند. انقلاب اسلامی، اعتراض مردم به ضعف ها و انحطاط شاهان و تایید اهداف مشروطه خواهی در ایران بود. حافظه تاریخی ملت، کمک بسیار مناسبی به پیشبرد طرح های راهبردی و بویژه گسترش و فراگیری "فرهنگ پدافند غیرعامل" می کند.

• فرهنگ عاشورا: توجه به ماه محرم و حادثه سال 61 هجری قمری در روزهای نهم و دهم این ماه که پس از گذشت 14 قرن به یک فرهنگ جهان شمول تبدیل شده است در محاسبات راهبردی کشور ما تاثیر تعیین کننده ای دارد. روحیه مقاومت، دفاع از مظلوم و مبارزه با ظالم، از درس های فرهنگ عاشورا است. "فرهنگ پدافند غیرعامل" از این فرهنگ باید لبریز گردد و این به محاسبات جداگانه ای نیاز دارد و فراتر از یک نوشتار جای کار دارد.

• جمعیت: ایران یکی از پرجمعیت ترین کشورهای منطقه است و ظرفیت های بالقوه ای در بخش منابع انسانی دارد. اجرای برنامه های راهبردی با وجود سرمایه های فراوان انسانی امکان پذیرتر است. کثرت جمعیت نیز در صورت عدم برنامه ریزی مناسب می تواند اثر معکوس و بحران زا داشته باشد. وقتی در قرآن کریم بر پیروزی جمعیت قلیل با ایمان بر دشمن کثیر تاکید می شود بنابراین وجود جمعیت کثیر باایمان می تواند ما را همانند دفاع مقدس از بحران ها به خوبی عبور دهد.فرهنگ ایمانی در مردم ایران از ذخایر الهی است.

• جغرافیا: کشور ما با وجود مناطق جغرافیایی متنوع و شرایط آب و هوایی مختلف برای طرح های دفاع و حمله، قابلیت های ویژه ای دارد. دشت ها، کوه ها، بیابان ها، رودخانه ها، دریاها و اقلیم های متفاوت باعث انعطاف پذیری برنامه های راهبردی می شود. این انعطاف برای دشمنان هزینه های فراوانی درپی دارد. عمق استراتژیک یکی از مهم ترین مزایای سرزمینی است. باوجود پیشروی عراق در خاک ایران در اوائل دفاع مقدس، وسعت سرزمینی باعث شد که سایر بخش های کشور بتوانند برنامه ریزی دفاعی لازم را انجام دهند و پیروزی را رقم بزنند. این مزیت در کنار سایر مزایای مادی و معنوی توان ملی می تواند در صورت برنامه ریزی های همه جانبه به گسترش فرهنگ مقاومت و دفاع در نسل های متمادی بیانجامد.

• اقوام: قومیت ها فی نفسه تهدیدزا نیستند. وجود گونه های قومی متعدد اما ایرانی که هزاران سال از هم جوشی و اتحاد آن ها بایکدیگر می گذرد یک فرصت استثنایی است. این فرصت حتی قدرت جذب همسایه ها را دارد نه این که به عنوان یک عامل واگرا همواره مطرح شود. واگرایی و هم گرایی تفاوت های فاحشی باهم دارند که متاسفانه برخی از برنامه ریزان ما با پیش داوری و ذهنیت های فردی درباره آنها اظهارنظر می کنند. شعار یکی برای همه، همه برای یکی در طول تاریخ در بین اقوام ایرانی باوجود ضعف های حکومت مرکزی یک اصل خدشه ناپذیر بوده است. انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به خوبی از این ظرفیت و فرصت توانسته بهره مند شود. این ظرفیت در طرح های راهبردی، دفاعی، امنیتی و بویژه دفاع غیرنظامی نیازمند مداقه بیشتر است.

• هنر رسانه: برای آموزش، گسترش و فراگیری "فرهنگ پدافند غیرعامل" در جامعه، رسانه ها اعم از رسانه های مرکز و محلی در سراسر کشور نقش پیشتاز و ویژه ای می توانند ایفا کنند. ظرفیت رسانه در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی روزافزون است و برنامه ریزان ارشد فرهنگی در دولت از آن در طرح های کلان بهره بایسته نمی برند. نویسنده، به عنوان یک فعال رسانه با صدها رسانه در سراسر کشور همکاری می کند و این اقیانوس عظیم را می شناسد و معتقد است بهره ما از رسانه ها قطره ای از دریاست و اگر رویکرد رسانه محور در برنامه ریزی های فرهنگی غالب باشد منشا آثار گسترده ای خواهد شد. هنر چون از جنس الهام و نور است فرهنگ را در جامعه، درونی می سازد.

• مساجد: "فرهنگ پدافند غیرعامل" یک امر ایمانی و دینی است. همانگونه که انقلاب اسلامی در مساجد شکل گرفته و تکثیر شده، دفاع مقدس نیز از پایگاه دینی و مردمی مساجد، بهره فراوانی برده است. از این رو، آموزش و فراگیری این فرهنگ دفاعی در جامعه به کمک مساجد می تواند نتایج شگرفی به بار آورد.

• آموزش و پرورش: فرزندان انقلاب، در مدرسه به عنوان خانه دوم، تربیت می شوند و آینده را می سازند. این ظرفیت در طرح های دفاعی باید سهم ارزنده ای داشته باشد. "فرهنگ پدافند غیرعامل" یک امر انتزاعی نیست و باید در حیات واقعی یک ملت در مدرسه، دانشگاه، کارخانه، دولت،  مسجد، رسانه، حوزه، بسیج، مجلس و تمامی جنبه های اجتماعی زندگی حضور داشته باشد.

• دانشگاه ها: آموزش عالی متولی تربیت کارشناسان، مدیران، برنامه ریزان، مجریان و نیروهای تخصصی تمامی بخش های جامعه است. سرمایه انسانی در دانشگاه ها ساخته می شوند. نوع نگاه آنها به آینده، محیط پیرامون و مخاطرات احتمالی نقش به سزایی در پیشبرد برنامه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و دفاعی دارد. "فرهنگ پدافند غیرعامل" یکی از منابع درسی دانشجویان می تواند باشد.

• دولت ها: از منظر شرقی، دولت موتور محرکه برنامه های ملی در جامعه است. مگر می شود بدون ایفای نقش همه جانبه دولت ها در نظام اسلامی، به اهداف برنامه های کلان دست یافت. "فرهنگ پدافند غیرعامل" یکی از برنامه های راهبردی است که باید به صورت ویژه در دستور کار دولت ها قرار گیرد. امکانات مادی و انسانی دولت باید در خدمت این برنامه باشد. سازمان پدافند غیرعامل بستر لازم را برای استفاده از این امکانات آماده می کند.

• مجلس شورای اسلامی: حمایت قانونی برای آموزش و فراگیری "فرهنگ پدافند غیرعامل" در جامعه از امور مهمی است که مجلس شورای اسلامی نقش ارزنده ای در این باره دارد. سرعت و دقت لازم در ارایه طرح های موردنیاز، بررسی لوایح مرتبط، رفع موانع قانونی و حمایت ویژه از این فرهنگ بسیار تاثیرگذار است.

• بسیج: بسیج به عنوان الگوی ماندگار انقلاب اسلامی و دفاع مقدس از تاثیرگذارترین عوامل در پیاده سازی و فراگیری "فرهنگ پدافند غیرعامل" در جامعه است. بسیج، بیشترین سطح تماس را با مردم دارد. ظرفیت ارتباطی و مردمی بسیج می تواند سازوکار مناسبی برای پیشبرد این برنامه راهبردی باشد.

• شورای عالی انقلاب فرهنگی: این شورا، عالی ترین مرجع تصمیم گیری درباره موضوعات فرهنگی کشور است و بدیهی بنظر می رسد که "فرهنگ پدافند غیرعامل" از حمایت این نهاد راهبردی باید برخوردار باشد و گسترش و فراگیری این فرهنگ نیازمند طرح ها و مصوبات نوآورانه شورای عالی انقلاب فرهنگی است.

• زبان فارسی: یکی از اصلی ترین عوامل هم گرایی در کشور، عامل وحدت آفرین زبان فارسی است. "فرهنگ پدافند غیرعامل" هراندازه که در کاهش واگرایی ها و افزایش هم گرایی ها توفیق یابد به اهداف دفاعی بیشتر نائل شده است. زبان فارسی از درجه هم گرایی بسیار بالایی برخوردار است. زبان ها و گویش های محلی و زبان فارسی در طول تاریخ هم‌افزایی داشته اند. جامعه، اجتماع مردمانی است که در یک سرزمین باهم زندگی می کنند و برای رسیدن به اهداف مشترک بایکدیگر همکاری و تلاش جمعی دارند. جامعه ایرانی متشکل از مردمانی با قومیت های متنوع است که هزاران سال با فرهنگ و زبان و اهداف مشترک، با خطرات مواجهه کرده اند و در غم و شادی ها با هم شریک بوده‌اند و حوادث تلخ و شیرین را پشت سرگذارده‌اند. نزدیک ترین این رویدادها، دفاع مقدس مردم ایران با حضور قومیت ها و گویش های مختلف از سراسر کشور بوده است.