به گزارش ایران اُنا، تعاریف مربوط به “دین” دست کم از جانب دو مشکل در مضیقه است. این تعاریف یا آنقدر تنگ و محدودند که حتی نمی توان بسیاری از نظام های اعتقادی  را که بیشترین موافقت  و مطابقت با "دین" دارند را در بر بگیرند یا آنقدر گنگ و مبهم اند که می توان هر چیزی را "دین" برشمارند.

یکی از تعاریف محدود از دین آن است که ما بخواهیم "دین" را فقط به عنوان "باور و ایمان به خدا" تعریف کنیم تا به گمان خود مرزی جدا سازکننده میان آن با مذاهب "الحادی" باشد. در حالی که بسیارند کسانی که "الحادی "نیستند و به خدا ایمان دارند یعنی خدا پرستانی هستند که خود را پایبند به دین خاصی نمی دانند.

برای "گنگ و مبهم " بودن برخی تعاریف مربوط به "دین" نیز می توان مثالی این چنینی آورد که برخی تمایل دارند دین را در معنای "جهان بینی" خلاصه کنند. درحالی که ابهام در چنین تعریفی می تواند ما را وادار به این سوال کند که ما چگونه می توانیم هر"جهان نگری" را واجد شرایط "دینی" بودن بدانیم؟

برخی دیگر ممکن است امکان ارائه تعریفی از "دین" را غیرممکن یا بسیار سخت بدانند در حالی که برخی دیگر بالعکس بر این باور باشد که اتفاقاً ارائه تعریفی از "دین" بسیار ساده است.

دلیل آن را هم رجوع به تعاریفی دانست که افرادی مانند دین شناسان، جامعه شناسان، روانشناسان، طبیعت شناسان ، فیلسوفان و غیره از دین بیان داشته اند.

بنابراین صرف نظر از تضادها و تشابهاتی که در تعریف دین ، ممکن است وجودداشته باشد خود این مجموعه تعاریف از دین ، نشانگر سادگی تعریف "دین" است تا وجود مشکل در آن.

بنابراین اگر علم گرا باشیم قطعاً به دنبال تعریفی تجربه پذیر و آزمون گونه از دین خواهیم بود و چنانچه  فارغ از نگاه های پوزیتیویستی  به دین باشیم ، درصدد خواهیم بود تا تعریفی عقلانی ، استدلال پذیر و انسانی یا حتی و حیانی از دین ارائه نماییم.

امابه نظرمی رسد مشکل عمده ما در هر دو رویکرد نه در تعریف بلکه در یافتن بهترین و جامع ترین تعریف از دین نهفته باشد.

از دیگر سو برخی دیگر ممکن است به جای این که بخواهند"دین " را تعریف کنند، درصدد بیان صفاتی برای  دین داری برآیند. مانند این که دین را:

-باور و اعتقاد به موجود یا موجودات فرا طبیعی

 - تمایز و رجحان امور مقدس(روحانی) از نامقدس (کفرآمیز)

-  کنش ها یا اعمالی عبادی که بر امور مقدس و معنوی متمرکزند

- پایبندی و اعتقاد به امور اخلاقی که مورد تاییدخدا و اولیاء الهی اند

- نماز و عبادات و سایراشکال ارتباط با خداوند

یکی دیگر از راه های گاه برای معناشناختی مفهومی ممکن است آن را باتوجه به کاربردی که برای انسان و زندگی اش دارد تعریف کنیم.

از این منظر ما وقتی می توانیم تعریفی صحیح از دین ارائه دهیم که مشخص کنیم "دین " از نظر روانی و اجتماعی چه پیامد یا ارمغانی برای انسان دارد.

بر این اساس اگر ما دین را در دنیای پر از آشوب و هرج و مرج وسیله ای برای سلامت روانی توصیف کنیم تعریف و کارکردی "مثبت" و هنگامی که آن را نوعی "روان نژندی" در نظر بگیریم (مانندآنچه که فروید گفته است) تعریف یا کارکردی "منفی" از آن ارائه کرده ایم. اما وجه مشترک این تعاریف مثبت و منفی یک چیز است و آن تاکید بر جنبه های "کاربردی" دین و نقش آن در زندگی انسان است.

پس تعاریف جامعه شناختی از دین نیز در میان اندیشمندان نیز بسیار معمول است. برای مثال با مراجعه به آثار جامعه شناسان مانند "امیل دورکیم" یا"ماکس وبر" می توان به تعاریفی از دین دست یافت. آنان"دین" را بهترین شیوه ی  تاثیر بر جامعه ، توسط ایمان باوران از طریق باورهای اجتماعی تعریف کرده اند.

این تعریف  بطور صریح یا تلویحی البته نشان از این دارد که دین صرفاً نمی تواند فقط در محدوده ی تجربه شخصی افراد بگنجد بلکه دارای تاثیرات اجتماعی گسترده ای نیز هست که ایمان داران متعدد می توانند در جهت "هماهنگی " ،"توافق" و "تفاهم" جامعه ایفای نقش نمایند.

البته از دیدگاه کارکردگرا، دینی که بتواند جهان را برای ما بطور کامل و بی نقص تشریح کند، وجودندارد.

اما آنان معتقدند "دین" می تواند، خواه از طریق انسجام اجتماعی  و خواه حمایت های روانی و عاطفی از انسان، او را در بهتر زیستن یاری کند. برای مثال شعائر و آداب و رسوم مذهبی ، در احساس همبستگی و اتحاد افراد جامعه و نیز سلامت عقلی و روانی آنها (در اوضاع پر از هرج و مرج جوامع امروزی)می تواند بسیار تاثیر گذار باشد.

اما نباید از نظر دور داشت چنانچه بخواهیم معنای "دین" را به تعریفی جامعه شناختی و تنهابرای سلامت روانی افراد جامعه تقلیل دهیم ممکن است ما را مجاب کند تا بپذیریم هر سیستم اعتقادی که در سلامت روان ما تاثیرمی گذارد را "دین" بنامیم و یا اینکه هر نوع شعائر و آداب و رسومی که بر بنیانی اخلاقی استوار است را "دین" یا دینی تلقی کنیم.!! قطعاً چنین نیست.

بنابراین چه بسا با این نگاه تقلیل گرایانه به "دین" ، آن را ناخواسته فقط به رفتارها یا عملکردهای خاصی تنزل دهیم که اساساً حتی جزء امور ذاتی دین هم محسوب نمی شوند.

پس اگر دین را تنهابه نمود خاصی از رفتارهای مذهبی یا مناسک محدودکنیم می توان هر آداب و رسوم منحصر به فردی که در اجتماعات وجود دارد را دین بدانیم! در این صورت سوال این است چگونه می توانیم میان باورهای اصیل دینی و غیردینی تمایزها راتشخیص داد؟

به هر حال چنین آشفتگی در تعریف ، هر چند نمی توان بی نقص باشد اما نشان می دهد هر کسی با توجه به چشم اندازها و نظرگاه های خود که معمولاً از ریشه های روانشناختی ، جامعه شناختی ، تاریخی و منطقه ای خاصی برمی خیرند برای دین تعریفی قائل شده است . بنابراین ناچاریم برای رهایی از چنین تعاریف خاص یا مبهم از دین به خود "ادیان" مراجعه کنیم.

از انجاکه بحث ما حول دین اسلام می چرخد از این رو بهتر است ازز بان وحی برخی معنای "دین" را بازشناسی کنیم.

*عزیزاله احمدی