*سبحان محمدي

مديريت به شكل هاي مختلف و متفاوت در طول تاريخ و جود داشته و به صور گوناگون، زمينه پايداري و دوام و قوام تمدن ها و حكومت ها را فراهم ساخته است. با پيشرفت علم و افزايش آگاهي بشر در استفاده از امكانات و توانايي هاي خود، تأثير مديريت در پيشرفت بشر نيز فزوني يافت و همراه با آن، نظريه‌هاي مختلف و متفاوتي كه از منظرهاي گونه‌گون به انسان نگاه مي‌كردند نيز ارايه گرديد.به نظر می رسد، وجه مشترك تمامي اين نظريه‌ها، هدف‌گرا بودن و توجه به نتيجه كاراست و دراين راستا،انسان نيز گاه همسنگ ابزار مورد توجه قرا گرفته و گاه به آن در سطوح بالاتر توجه شده است. آنچه كه هست اين كه درهر حال توجه به انسان نيز در راستاي افزايش توليد و نتيجه اقتصادي مطلوب انجام شده است.

با پيروزي انقلاب اسلامي ايران و حضور يك حكومت مذهبي كه زمينه‌هاي نظري اداره امور حكومتي در آن بر پايه ارزش هاي ديني و مذهبي استوار بوده و اعمال حكومت تحت تأثير نگرش الهي انسان قرار گرفته است، مديريت به عنوان يكي از وجوه اداره حكومت و فرايندي كه بايد تحت تأثير نگرش تازه و جديد ارزشي حاكم بر كل جامعه قرار داشته باشد مورد توجه قرار گرفته است.

مديريت اسلامي چيست؟

نويسندگان و صاحب نظراني كه در قلمرو مديريت اسلامي و ديدگاه‌‌هاي اسلام درمورد مديريت قلم زده‌اند هر يك به فراخور برداشت و ذهنيت هاي خود از اسلام، مباني اخلاقي و سيره پيامبر (ص) و معصومين (ع) به طور مستقيم و يا غيرمستقيم تعاريف و يا توضيحاتي را ارائه داده‌اند كه نوعي مفهوم مديريت اسلامي از آن مستفاد مي‌شود. با توجه به اين كه دامنه ی اين برداشت ها و تعريف ها ( كه بيشتر بر محور ارزش ها و مباني اخلاقي مكتب اسلام و سيره پيشوايان دين قرار داشته‌اند) گسترده و از نظر نوع نگاه نيز (در عين نزديك به هم بودن) متنوع است.

وجوه كلي تفاوت مديريت اسلامي و غير اسلامي (غربي)

به نظر مي‌رسد مديريت اسلامي بر مبناي ارزشهاي الهي اسلام،زمينه هاي تعالي انسان را فراهم مي‌آورد. اين امرچه درسطح جامعه (مديريت ورهبري درجامعه اسلامي) وچه درسطح سازمان( مديريت ورهبري سازماني) مصداق دارد،درعين حال ذكر اين نكته نيز ضروري است كه اين امر مغايرتي با به‌كارگيري اصولي كه در مديريت از نظر صاحب نظران غربي مورد قرار گرفته است، ندارد.

 مديريت ازديدگاه صاحب نظران غربي، در واقع به كار بردن مجموعه‌اي از تكنيك ها و روشهاي ابزاري است تا مديروسازمان (درسطح بالاتر، جامعه) را به اهداف تعيين شده برساند. اين امر في نفسه چندان بد و مذموم نيست. به عبارت ديگر، به نظرمي‌رسد در ديدگاه صاحب نظران غربي كه مديريت و رهبري را تعريف كرده‌اند، انجام دادن كار و نيل به هدف رهبر و مدير به وسيله ی انسان ها و سازمان مطرح است و در اين راستا هنر و توانايي مدير و رهبر در به كار گرفتن همه ی قابليت هاي پيروان و كاركنان و چگونگي افزايش اين توانايي در به كارگيري اين قابليت ها، جان كلام و نقطه ی اصلي توجه صاحب نظران غربي علوم مديريت است.

در حالي كه از نظر اسلام، چگونگي به كارگيري قابليت هاي پيروان و نيل به هدف، نحوه ی اعتلاء و رشد معنوي كاركنان و ضرورت آنها به سوي خداوند نيز از اقلام تعيين كننده و مهم است كه مقدم بر رسيدن به هدف است. در واقع در اين رويكرد، مدير و رهبر تنها در چارچوبي از محدوديت ها كه ارزشهاي الهي و اسلامي براي وي تعيين كرده‌اند، مجاز به ارايه دستور و رهنمود است.

مقايسه ی اين دو رويكرد ، نشان دهنده ی جايگاه برتر و كامل تر مديريت اسلامي است كه جدا از مقوله ی هدف، به چگونگي نيل به آن و نيز تعالي انسانهاي سازمان نيز توجه مي‌كند و اين چيزي بيش از آن است كه در مديريت غربي مورد توجه قرار داشته و مورد نظر است.

مروري برتحقيق هاي انجام شده درخصوص مديريت وخاصه رهبري در جوامع غربي نشان مي‌دهدكه رويكردهاي جديد رهبري و مديريت به ارزشهاي انساني واخلاقي توجه روزافزوني يافته وسهم آن رادر افزايش اثربخشي، بيش ازپيش مهم وتعيين كننده يافته‌اند.مواردي مانندصداقت و راستگويي، تعهد، وفاداري، تواضع، عدالت ومواردي از اين قبيل كه درديدگاه اسلام مباني اساسي درروابط رهبران وپيروان (درهر سطح) به شمار رفته واز بدو ظهور اسلام،به وسيله پيامبر (ص) وسپس ائمه معصومين (ع) مورد توجه اكليد قرار گرفته وبه شكل هاي گوناگون و متفاوت (ولي با محتواي مشابه ودرراستاي هم)توصيه شده‌اندونیز رهنمودهای ولی فقیه در زمینه های متفاوت اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و... به تازگي مورد توجه صاحب نظران علوم مديريت درغرب قرار گرفته‌اند.به عبارت ديگر،به نظر راقم اين سطور، مديريت غربي در حال نزديك شدن به رويكرد اسلامي مديريت است واين گزينش به دليل اثربخشي واضح سبك هاي رهبري ومديريتي كه به مسايل انساني و معنوي توجه مي‌كنند، افزايش روزافزون يافته است.  

درنهایت اینکه مديريت اسلامي واجد خصوصيات و ويژگيهايي است كه مي‌تواند در موفقيت سازمانها نقش اساسي ايفا نمايد، اين ويژگي ها در بطن دستورها، توصيه‌ها، نظرها و شيوه‌هاي به كارگرفته شده توسط پيشوايان دين حضور و وجود عيني داشته است،ولي براي استفاده از آن در سطوح سازماني و كاربردي كردن آنها در سازمانها، نياز به كار پيشگامانه ودوراز هراس و خود كم‌بيني صاحب‌نظران و عالمان مديريت و تحقيق پژوهش مستمر در اين جهت دارد.

*فعال اجتماعي استان