*محمد سعید ایزدی

در اصول مختلف قانون اساسی و سند « چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در سال 1404» ، دستیابی به عدالت اجتماعی مورد تأکید قرار گرفته و مبارزه با فقر و محرومیت از اولویت های دولت است.

از این رو، کم توجهی به سرنوشت بخشی از شهرنشینان کشور که از مسکن نامناسب ، کمبود خدمات و زیرساخت های شهری و فقدان محیط اجتماعی سالم رنج می برند و با فقر نسبی و بیکاری گسترده مواجه هستند فاقد هرگونه توجیه منطقی است.

سند ملی راهبردی بازآفرینی پایدار محدوده ها و محله های هدف برنامه های احیاء، بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری با هدف جلب همکاری و مشارکت کلیه دستگاههای ذیربط در فرآیند بازآفرینی بافت های هدف شهری به منظور حفظ حقوق شهروندی، ارتقای کیفیت زندگی بازیابی هویت شهری و اعمال حکمروائی محلی و در جهت راهبری مدیریت یکپارچه و ایجاد وحدت رویه بین کلیه عوامل مرتبط در سطح ملی و محلی با رویکرد ضوابط شهرسازی ، معماری ایرانی - اسلامی توسط وزارت راه و شهرسازی ( شرکت عمران و بهسازی شهری ایران ) و با هماهنگی وزارت کشور سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری و شورای عالی استانها تهیه و به استناد اصل 138 قانون اساسی ، به تصویب هیأت محترم دولت رسیده است.

این سند مرجع تعاریف مشترک ، اهداف ، اصول ، راهبردها و سیاستهای دولت جمهوری اسلامی ایران در زمینه احیاء بهسازی و نوسازی شهری و ساماندهی سکونت گاههای غیر رسمی و توانمند سازی ساکنان در قالب دو دسته تدابیر مربوط به فرآیند بازآفرینی پایدار محدوده ها و محله های هدف برنامه های احیاء ، نوسازی و بهسازی شهری می باشد.

نظر به اینکه در اصول مختلف قانون اساسی و سند « چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در سال 1404» ، دستیابی به عدالت اجتماعی مورد تأکید قرار گرفته و مبارزه با فقر و محرومیت از اولویت های دولت است ، کم توجهی به سرنوشت بخشی از شهرنشینان کشور که از مسکن نامناسب ، کمبود خدمات و زیرساخت های شهری و فقدان محیط اجتماعی سالم رنج می برند و با فقر نسبی و بیکاری گسترده مواجه هستند فاقد هرگونه توجیه منطقی است . به همین دلیل دولت جمهوری اسلامی ایران گام های بلندی در جهت احیاء بهسازی و نوسازی شهری برداشته است . تجارب بیش از یک دهه فعالیت مستمر در این حوزه نشان دهنده آن است که بدون توجه به علل پیدایش و گسترش نواحی نابسامان شهری و اتخاذ تدابیر پیشگیرانه با تأکید بر اقدامات صرفاً کالبدی در زمینه احیاء ، بهسازی و نوسازی ، نمی توان برای این مسأله پیچیده راه حل ارائه داد.

از آن جا که احیاء ، بهسازی و نوسازی شهری مستلزم اتخاذ سیاستهای چند وجهی در حوزه عمران ، خدمات و مسکن شهری و ارائه خدمات اجتماعی و اقتصادی به ساکنان این نواحی است . انجام این وظیفه به تنهائی از عهده یک دستگاه دولتی برنیامده و پیشبرد آن در مقیاس بزرگ و مؤثر ، مستلزم تعهد مشترک و هماهنگ مجموعه دستگاههای دولتی و شهرداریهای در حوزه های ذیربط در سطوح ملی ، استانی و محلی با همراهی و مشارکت مردم و فعالان غیر دولتی و خصوصی می باشد . به همین جهت در این سند برقراری سازوکارهای مناسب به منظور ایجاد وحدت رویه ، تضمین هماهنگی و همکاری دستگاهها و نهادهای ذیربط مورد توجه قرار گرفته است .

دسترسی به سکونتگاه مناسب در شهر بدون دسترسی به زیرساختها و خدمات شهری مناسب و امنیت اجتماعی و شغلی امکان پذیر نیست . چنانچه ساکنان این نواحی سرمایه اجتماعی و اقتصادی خود را که همان روحیه همکاری اجتماعی ، ابتکارهای شخصی ، دارایی ( زمین ، حق سرقفلی و دارائیهای نقدی و غیر نقدی ) و ... است ، به میان نیاورند؛ اقدامات دستگاههای دولتی در این زمینه بی نتیجه خواهد ماند . از این رو ، در این سند مشارکت اجتماعی و مالی مردم و بخش خصوصی به عنوان اصول محوری مورد تأکید قرارگرفته و اقدامات دستگاههای دولتی به بسترسازی ( ابزارسازی ، نهادسازی ، ظرفیت سازی و توانمند سازی ) براساس اولویتها معطوف شده است .

با توجه به اینکه احیاء ، بهسازی شهری امری چند بعدی و بین دستگاهی می باشد و این سند ماهیت فرابخشی - ملی و خصلت محلی دارد ، افق زمانی سند نیز به تبع ماهیت راهبردی آن بلندمدت خواهد بود. 

محدوده های هدف این سند شامل: محدوده تاریخی شهرها، پهنه های نابسامان میانی شهرها که حاصل ساخت و ساز دهه های اخیر هستند، پهنه های شهری با پیشینه روستایی که در اثر گسترش بی رویه شهرها در عرصه کنونی شهر ادغام شده اند و سکونت گاههای غیررسمی که در محدوده شهرها واقع اند می باشد.

روند کنونی نشانگر آن است که چنانچه تدابیر پیشگیرانه بکار بسته نشود و سیاستها و برنامه ها و اقدامات دولت و شهرداری ها در زمینه احیاء، بهسازی و نوسازی شهری در مقیاس محدود، مقطعی و بدون توجه به ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مساله صورت پذیرد، در بلند مدت شاهد رشد این نواحی و بغرنج شدن مسائل آن خواهیم بود.

این سند مشتمل بر: مقدمه، تعاریف ، گونه بندی ، اهداف کلان ،چشم انداز، ، اصول هادی(راهنما) ، راهبردها و سیاست ها می باشد.

تعاریف:

1.احیاء(باززنده سازی):

فرایندی است، هدفمند از مجموعه اقدامات، به منظور حفاظت و ارتقاء کیفی با حفظ اصالت و یکپارچگی در محدوده ها و محله های هدف.

2. بهسازی:

تقویت و توانبخشی دوباره و همه جانبه محدوده ها و محله های هدف با حداقل مداخله.

3. نوسازی: 

فرایندی است جامع نگر ازمنظر اقتصادی اجتماعی- فرهنگی و کالبدی، برای بازگرداندن شرایط مناسب زندگی بر مبنای ارتباطاتی نو و به تعادلی پویا رساندن محدوده ها و محله های هدف.

4. بازآفرینی شهری:

فرایند توسعه همه جانبه در عرصه های اقتصادی، اجتماعی، محیطی و کالبدی به منظور ارتقای کیفیت زندگی در محدوده ها و محله های هدف در پیوند با باقی شهر.

5. محدوده ها و محله های هدف:

محدوده هایی که به موجب طرح های مصوب احیاء، بهسازی و نوسازی مشمول برنامه های ساماندهی در این سند قرار می گیرند.

6. سکونتگاههای غیررسمی:

محله ها و محدوده هایی که خارج از ضوابط و قوانین در درون یا خارج از محدوده شهرها به صورت شتابزده ساخته شده است و دچار ضعف شدید خدمات و سرانه های شهری است و اغلب آنها دارای مشکلات حقوقی مالکیت می باشد.

7.ساماندهی:

بازآفرینی محدوده ها و محله های هدف از طریق برنامه های باززنده سازی، احیاء، بهسازی و نوسازی که منجر به توانمندسازی ساکنان و ارتقای شرایط کیفیت سکونت زیست و فعالیت در این سکونتگاه ها می شود.

8. توانمندسازی:

افزایش توان اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی ساکنان برای اداره زندگی خود و مشارکت در فرایند ساماندهی محدوده ها و محله های هدف.

9. توسعه درونی:

توسعه شهری است که با هدف دستیابی به توسعه موزون، متعادل و پایدار شهری با شناسایی و برنامه ریزی برای استفاده بهینه از ظرفیت های موجود توسعه در درون محدوده شهر بر اصل فراهم کردن شرایط زندگی سالم، ایمن و استاندارد و توانمندسازی ساکنان و ارتقای شرایط کیفی زندگی شهروندان استوار است.

10. محدوده تاریخی:

بخش یا بخش هائی از شهر که منعکس کننده ارزش های فرهنگی- تاریخی شهر بوده و از تعامل انسان و محیط پیرامون در طول تاریخ شکل گرفته و به لحاظ ویژگی های شکلی و ساختار متشکله قابل تمایز از سایر پهنه های شهری است (که در قالب محدوده های فرهنگی و تاریخی شهری توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تعیین می شوند.)

گونه بندی بافت های هدف:

1-محدوده های تاریخی شهرها

2-پهنه های نابسامان میانی(حاصل ساخت وسازهای دهه های اخیر هستند)

3-پهنه های شهری با پیشینه روستای (در اثر گسترش بی رویه در عرصۀ کنونی شهری ادغام شده اند)

4-سکونتگاه های غیررسمی

5-محدوده های با کاربری ناهمگون شهری

اهداف کلان : اهداف این سند در دو حوزة پیشگیری و درمان مسائل محدوده ها و محلات هدف می باشد که عبارتند از:

- پیش گیری و پیش نگری از گسترش محدوده ها و محله های نابسامان شهری ازجنبه های اقتصادی- اجتماعی؛ محیط زیستی و کالبدی

- ارتقای فرهنگ شهروندی، مشارکت و همکاری نهادهای محلی

- ارتقای کیفیت، ایمنی و پایداری و برخورداری ساکنان از زیر ساخت ها و خدمات مطلوب شهری

- بهبود وضعیت اجتماعی ساکنان و ایجاد فرصت های اشتغال و درآمد برای آنان؛ با توجه به ظرفیت های توسعه ای محدوده ها و محله های هدف

- حفاظت پایدار و احیای میراث فرهنگی، تاریخی و هویت فرهنگی شهرها؛ و

- تحقق سبک زندگی پایدار در اقدامات احیاء، بهسازی و نوسازی شهری.

اصول هادی(راهنما) : احیاء ، بهسازی و نوسازی محدوده ها و محله های هدف این سند بر اصول راهنمایی ذیل استوار است 

- تاکید بر سیاستهای پیشگیرانه - توزیع متوازن جمعیت و فعالیت با رویکرد آمایشی و توسعه سرزمین - توجه به ظرفیت های توسعه پایدار درون شهرها - رویکرد مشارکتی و تقاضامحور - الگوسازی - حضور حداکثری مردم - جذب سرمایه بخش خصوصی، ساکنان و شاغلان محلی -شناسایی،حفاظت و پاسداری از ارزشهای موجود - اجرای پروژه های محرک توسعه - رفع موانع سرمایه گذاری - ساخت مسکن اجتماعی متناسب با هویت شهری؛ محله ای و کالبدی - اجتناب از رویکردهای یک سویة بالا به پایین - نقش محوری مدیریت شهری - اعطای کمک های فنی و اعتباری - برقراری نظامهای انگیزشی مالی - مشارکت موثر دولت و شهرداریها - حفظ هویت شهرها و تأکید بر توسعه درونی و پایدار اجتماعات ساکن - تهیة طرح های احیاء، بهسازی و نوسازی و برنامه های توسعه اجتماع محلی، بهبود معیشت ساکنان و حل مسائل اجتماعی

راهبردها: بمنظور پیشگیری و گسترش نواحی نابسامان شهری ، احیا ء بهسازی و نوسازی این نواحی و تحقق چشم انداز مورد نظر ، راهبرداهای ذیل اتخاذ و به مورد اجرا گذاشته می شود 

- انجام اقدامات مربوط به حوزه احیاء، بهسازی و نوسازی در چارچوب نظام هماهنگ در سیاست گذاری توسعه شهرها با اولویت بخشی به سیاست توسعه درونی

- رفع شکست بازار زمین و مستغلات شهری و بازار سرمایه در پاسخ به تقاضای اسکان قشرهای کم درآمد شهری

- تهیه طرح ها و تنظیم برنامه های احیاء(باززنده سازی)، بهسازی و نوسازی براساس تقاضای واقعی ساکنان و به فراخور ویژگی های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی هر یک از محدوده ها و محله های هدف به منظور بهبود کیفیت زندگی، تقویت و ارتقای هویت محله ها و محدوده ها

- جلب مشارکت ساکنان و شاغلان محدوده ها و محله های هدف در زمینة احیاء، بهسازی و نوسازی

- خرید زمین در محدوده ها و محله های هدف به استثنای کاربری های مصوب عمومی و خدماتی با الویت به ترتیب توسط بخش خصوصی، شهرداری ها و دستگاه های اجرایی موضوع ماده (5) قانون مدیریت خدمات کشوری

- بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و شرایط محیطی ساکنان محدوده ها و محله های هدف

- شناسایی،حفظ، تقویت و بهره گیری از ظرفیت ها و قابلیت های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی اماکن و محدوده های تاریخی- فرهنگی شهرها در جهت احیاء، بهسازی و نوسازی محدوده ها و محله های هدف

- تنظیم نظام تأمین مالی مناسب برای تحقق طرح ها و برنامه های احیاء، بهسازی و نوسازی محدوده ها و محله های هدف

سیاست ها :

سر فصل سیاست هایی که به منظور اجرای هریک از راهبردها و تحقق اهداف مورد نظر در سند اعمال خواهد شد که به تفکیک هر راهبرد در ذیل آمده است .

- انجام اقدامات مربوط به حوزه احیاء ، بهسازی و نوسازی در چاچوب نظام هماهنگ در سیاست گذاری توسعه شهرها با اولویت بخشی به سیاست توسعه درونی 

- رفع شکست بازار زمین و مستغلات شهری و بازار سرمایه در پاسخ به تقاضای اسکان اقشار کم درآمد شهری 

- تهیه طرح ها و برنامه های احیاء بهسازی و نوسازی براساس تقاضای واقعی ساکنان و به فراخور ویژگی اقتصادی ، اجتماعی و کالبدی به منظور بهبود کیفیت زندگی ، تقویت و ارتقای هویت محد.ده ها و محله های هدف 

- جلب مشارکت ساکنان و شاغلان محدوده ها و محله های هدف در زمینه احیاء ، بهسازی و نوسازی شهری 

- تسهیل سرمایه گذاری و ایجاد نظام انگیزشی مناسب به منظور تشویق سرمایه گذاری بخش خصوصی از جمله ساکنان و مالکان مستغلات در محدوده ها و محلات هدف 

- بهبود وضعیت اقتصادی ، اجنماعی و شرایط محیطی ساکنان محدوده ها و محله های هدف 

- شناسایی ، حفظ ، تقویت و بهره گیری از ظرفیت و قابلیت های کالبدی ، اجتماعی ،اقتصادی و محیطی اماکن و محدوده های تاریخی – فرهنگی شهرها در احیاء بهسازی و نوسازی محدوده ها و محله های هدف 

- تنظیم نظام تامین مالی مناسب برای تحقق طرح ها و برنامه های احیاء ، بهسازی و نوسازی شهری محدوده ها و محله های هدف 

به منظور اجرایی شدن مفاد این سند ، ستاد ملی بازآفرینی پایدار محدوده ها و محله های هدف برنامه های احیاء ، بهسازی و نوسازی که به اختصار ' ستاد ملی ' نامیده می شود به ریاست رییس جمهور و در غیاب ایشان وزیر راه و شهر سازی تشکیل می شود . از نکات بارز در این ستاد می توان به عضویت وزاری کشور - نیرو - صنعت ، معدن و تجارت - نفت – اطلاعات – دادگستری – تعاون ، کار و رفاه اجتماعی – امور اقتصاد و دارایی – بهداشت درمان و آموزش پزشکی ، معاون برنامه ریزی و نظارت راهبردی رییس جمهور - روسای سازمان های حفاظت محیط زیست – میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری ، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران ، ثبت اسناد و املاک کشور ، رییس کل بانک مرکزی ، رییس شورای عالی استانها ، فرمانده نیروی انتظامی و شهر دار تهران به نمایندگی از شهرداران کلان شهر ها در آن اشاره داشت. البته دبیر خانه آن نیز بر عهده وزارت راه و شهر سازی ( شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران ) گذاشته شده است .

البته متناظر با ستاد ملی ، ستادهای استانی است که وظایف آنها درراستای تدوین ، اولویت بندی ، و تایید طرح و برنامه های احیاء ، بهسازی ، نوسازی ، ایجاد هماهنگی های بین بخشی ، نظارت بر اجرای مصوبات و وظایف بخش های مرتبط ، به ریاست استاندار و با عضویت شهرداری مرکز استان و دبیری مدیر کل راه و شهر سازی تشکیل می شود 

چشم انداز این سند تا افق 1404 دستیابی به بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و شرایط محیطی ساکنان محدوده ها و محله های هدف می باشد به نحوی که :

-استانداردهای مسکن، سرانه فضاهای عمومی، خدمات شهری و زیرساختهای شهری در سطح میانگین شهر محیط برآنها محقق شده باشد.

-سمت و سوی تحول کالبدی و کارکردی در جهت بهبود و بهسازی و توسعه پایدار باشد.

-احساس امید و آسایش در خانواده ها به منظور بسیج توانهای مادی و معنوی آنان و تلاش و پیشرفت به سوی آینده بهتر مشهود باشد.

این سند با توجه به اینکه قرار است به عنوان مرجع و مبنا و در واقع سند مشترک بین همه دستگاههای مرتبط قرارگیرد بطور خلاصه دنبال کننده محورهای ذیل می باشد:

- ایجاد شبکه های همکاری در موضوع بهسازی و نوسازی و ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی

- ساماندهی وضعیت دست اندرکاران دخیل در امر بافت با بازتعریف مجدد نقش ها در ستادها و کمیته های مورد نظر

- توجه به نقش محوری شهرداریها در امر بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده و تلاش در جهت حمایت دولت از شهرداریها در امر بهسازی و نوسازی به عنوان یکی از کلیدی ترین بخشهای سند

- بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده و مناطق نابسامان شهری فرصتی ذی قیمت است که می بایست ازآن نهایت بهره برداری را نمود و می باید در رأس برنامه های دولت قرارگیرد.

- توجه به موضوع پیش گیری و پیش نگری از گسترش بافتهای فرسوده با پیش بینی موضوع در سیاست گذاریها و برنامه ریزیهای مورد نظر

- توانمندسازی در همه ابعاد نیز یکی از اصلی ترین محورهای سند خواهد بود و با توانمندسازی ساکنین گامهایی موثر در مسیر بهسازی و نوسازی و ارتقاء کیفیت برداشته خواهد شد. 

-خروج از ابعاد صرفاً فیزیکی –کالبدی به سمت ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از محورهای مهم دیگر می باشد.

-توجه به تفاوت شیوه های مواجهه با عرصه ها و پهنه های مختلف محله های هدف در بازآفرینی شهری

- توجه به موضوع رفع فقر شهری و تاب آوری شهری در بافتهای فرسوده و بافتهای تاریخی و توجه به شیوه های متفاوت بهسازی و نوسازی در بافتهای تاریخی، فرسوده و سکونتگاههای غیررسمی از سایر محورهای مهم سند می باشد.

سند تنظیم شده پیرو تشکیل 21 جلسه کمیته راهبردی بازنگری سند و طرح و بررسی در 7 جلسه کارگروه تخصصی و4 جلسه کمیته فرعی کمیسیون زیربنایی صنعت و محیط زیست هیات دولت بررسی وتصویب و در نهایت در جلسه مورخ 16/6/1393 هیات محترم دولت تصویب و بنا به ابلاغیه شماره 74900/48601 ه مورخ 2/7/1393 معاون محترم اول ریاست جمهوری به دستگاههای ذیربط ابلاغ گردید.

*معاون وزیر و مدیر عامل شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران