روح‌الله پورطالب/ کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه- اندیشکده راهبردی تبیین

مقدمه

به لحاظ موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی، خلیج‌فارس یکی از حساس‌ترین و مهم‌ترین مناطق جهان به شمار می‌رود. وجود منابع عظیم نفت و گاز در این منطقه و وابستگی کشورهای صنعتی جهان به این سوخت‌های فسیلی، خلیج‌فارس را به مهم‌ترین خلیج جهان تبدیل کرده است. وجود تنگه هرمز به‌عنوان محل ورود و خروج این سوخت‌های فسیلی که در دسترس دو کشور ایران و عمان است، این شاهراه عظیم را به استراتژیک‌ترین تنگه منطقه خاورمیانه و جهان تبدیل نموده است.

حضور نیروهای آمریکایی در خلیج‌فارس به خروج نیروهای انگلیسی که دو هم‌پیمان نظامی، سیاسی و امنیتی بزرگ در جهان محسوب می‌شود بازمی‌گردد. حضور ناوگان پنجم آمریکا در بحرین به ژوئیه ۱۹۹۵ در زمان پادشاهی «عیسی بن سلمان آل خلیفه» می‌رسد که از سال 1961 قبل از تأسیس دولت بحرین به امیری این منطقه رسیده بود.

ناوگان پنجم نیروی دریایی آمریکا یک ناوگان فعال نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا است که مسئولیت حفظ منافع این کشور در خلیج‌فارس، دریای عمان، دریای سرخ، خلیج عدن و بخشی از اقیانوس هند را بر عهده دارد. فاصله این ناوگان تا مرز کشورمان حدود 200 کیلومتر است که چندین فروند ناوشکن و ناو آمریکایی با تجهیزات و تسلیحات در آن مستقر هستند. این ناوگان در بخش غربی شهر منامه پایتخت بحرین قرار دارد. «در جوار آن نیز یک فرودگاه نظامی به نام «پایگاه هوایی شیخ عیسی» برای فرود هلی‌کوپترها و هواپیماهای نیروی دریایی آمریکا وجود دارد. هواپیماهای C17، 3P- Orion و جنگنده F16 در این پایگاه که دو باند با طول نهایی نزدیک به 3800 متر دارد که محل ورود و خروج هواپیماهای آمریکایی است. همچنین جنگنده‌های F18، هواپیماهای جنگ الکترونیک prowler (6B Ea-) نیز در مقاطعی در این پایگاه مستقر بوده‌اند.»[1]

با این اوصاف چند وقتی است که سخن از خروج این ناوگان بزرگ آمریکا از خلیج‌فارس توسط مقامات این کشور به میان می‌آید و در این بین، ورود نیروهای انگلیسی پس از 43 سال به گوش می‌رسد. با این مقدمه سؤالی که مطرح می‌شود چنین است که دلایل خروج ناوگان آمریکایی از بحرین و خلیج‌فارس چه می‌باشد و چرا نیروهای انگلیسی جا پای این ناوگان در بندر سلمان بحرین قرار می‌دهند.

1 - انقلاب مردم بحرین از آغاز بیداری اسلامی تاکنون

انقلاب 14 فوریه 2011 بحرین که پس از شروع بیداری اسلامی در مناطق مختلف خاورمیانه صورت گرفت در بحرین هم پا به ‌پای دیگر کشورها انجام شد. انقلاب‌های مردمی در کشورهایی مانند تونس، مصر، لیبی و یمن نتیجه داد اما به دلیل سرکوب انقلاب مردم بحرین توسط مزدوران آل خلیفه و نیروهای سپر جزیره و سرپوش گذاشتن توسط رسانه‌های غربی- آمریکایی به این تحولات در بحرین، این قیام هنوز در حال جریان است.

شیعیان و معارضین بحرینی بیش از 70 درصد جمعیت این مروارید خلیج‌فارس را در اختیار دارند که چهار سال است در حال اعتراض به سیاست‌های آل خلیفه هستند و خواستار یک کشور آزاد با اولویت جمهوری و دموکراسی در این کشور می‌باشند. سرکوب شدید معارضین توسط نیروهای آل خلیفه سبب شد که مرکز حقوق بشر جهانی به این روندها اعتراض کند و کشتار و مجروحیت در این کشور را با مبانی اولیه حقوق بشر در جهان سازگار نداند. «جمعیت الوفاق» و «جنبش عمل اسلامی» از مهم‌ترین سازمان‌های معارض بحرین هستند که هر از چند گاهی توسط نیروهای آل خلیفه مورد تهاجم قرار می‌گیرند. با این‌وجود انقلاب مردم بحرین راه خود را انتخاب نموده و خواهان برکناری دولت کنونی بحرین است.

«شکاف طبقاتی گسترده بین دولت و جامعه و سیاست‌های تبعیض‌آمیز خاندان آل‌خلیفه را می‌توان اصلی‌ترین عامل بروز تحولات و اعتراضات سیاسی کنونی مردم بحرین محسوب کرد. این شکاف ریشه‌ای تاریخی دارد و متغیرهای سیاسی- امنیتی داخلی و خارجی باعث تقویت آن شده است. اکثر مردم بحرین شیعه و دارای پیوندهای مذهبی و فرهنگی با ایران هستند و حتی در سده‌های گذشته این جزیره از سوی حاکمان ایرانی اداره می‌شد؛ اما در حال حاضر خاندان حاکم بر این کشور سنی مذهب بوده و از شبه‌جزیره عربستان به بحرین مهاجرت نموده و قدرت را در این کشور به دست گرفته‌اند.»[2]

2 - نگاهی به انتخابات پارلمانی و همه‌پرسی بحرین در سال 2014

در سال 2014 همزمان در بحرین دو انتخابات برگزار شد که شامل انتخابات دومرحله‌ای پارلمانی و دیگری همه‌پرسی بود که توسط معارضین بحرینی انجام شد. انتخابات پارلمانی بحرین که پس از تحریم‌ مخالفان، با اقبال اندک روبه‌رو شد، در دو مرحله و در تاریخ‌های 22 و 29 نوامبر (1 و 8 آذر) برگزار گردید تا 40 نماینده فرمایشی پارلمان بحرین انتخاب شوند. در مرحله اول 4 نماینده و در مرحله دوم 36 نماینده انتخاب شدند و تحریم انتخابات باعث شد که حضور حداقلی در این انتخابات موردتوجه دولت‌مردان آمریکایی‌ها قرار گیرد و چشم رسانه‌های جهان به‌سوی بحرین کشیده شود که چرا حدود 31 درصد از جمعیت یک‌میلیون و دویست‌هزارنفری بحرین باید در این انتخابات شرکت کنند؟ این روند حضور حداقلی در این انتخابات، ضعف دولت آل خلیفه را برای آمریکایی‌ها به‌خوبی نمایان کرد.

اما در مقابل در روزهای 21 و 22 نوامبر همزمان با این انتخابات یک همه‌پرسی برگزار شد که از جمعیت 250 هزارنفری که حق شرکت در این انتخابات را داشتند، 99.1 درصد به سؤال این همه‌پرسی که چنین طرح شده بود که آیا مایل هستید سرنوشت خود را با انتخاب یک نظام سیاسی جدید زیر نظر سازمان ملل متحد تعیین کنید؟ جواب آری داده بود؛ از 250 هزار نفری که حق شرکت در انتخابات را داشتند، حدود 71.4 درصد در این انتخابات شرکت کردند. با چنین اختلاف رأیی که در بین انتخابات پارلمانی بحرین و همه‌پرسی معارضین به وجود آمد، مقامات آمریکا که سال‌ها حضور نظامی- امنیتی خود را در بحرین تجربه کرده بودند، ضعف کارآمدی رژیم آل خلیفه برایشان نمایان گشت.

3 - تأثیر انقلاب شیعیان بحرین و همه‌پرسی موفق مخالفان در خروج ناوگان پنجم آمریکا از بحرین

انقلاب 14 فوریه بحرین که با پشتیبانی مردمی در حال وقوع است و نیز تحریم انتخابات پارلمانی این کشور توسط معارضین و همچنین آری بزرگ به همه‌پرسی بحرین را می‌توان ازجمله دلایلی بدانیم که مقامات آمریکایی تصمیم مهمی همچون خروج ناوگان دریایی خود از آب‌های این کشور بگیرند و این گام نخست پیروزی بیداری اسلامی در بحرین است.

جمهوری اسلامی ایران و شیعیان و معارضین بحرین حضور آمریکا در بحرین را موجب ناامنی منطقه خلیج‌فارس می‌دانند، در همین بین پس ‌از اینکه مقامات آمریکا و شخص باراک اوباما دستور خروج ناوگان دریایی آمریکا از بحرین را صادر نمود، روزنامه انگليسي گاردين به‌طور ضمني ترس از پيروزي قيام مردم بحرين را دلیل این کار دانست. قیام مردم بحرین به روزهایی رسیده که علناً انتخابات پارلمانی این کشور را تحریم کرده بودند و همه آن‌ها در همه‌پرسی نشان دادند که یک سیستم حکومتی جدید را برای اداره این کشور کوچک خلیج‌فارس می‌خواهند. آمریکا پس از سکوت چندساله خود در برابر اعتراض شیعیان بحرین به رژیم دیکتاتوری آل خلیفه این تصمیم مهم را گرفته است و این نشان می‌دهد که دیگر رژیم دست‌نشانده آل‌سعود در بحرین برای آمریکا مطمئن نیست و حضور خود در این کشور را تهدیدی برای امنیت خود می‌داند.

با این وجود پس از اعلام خروج ناوگان آمریکا از خلیج‌فارس مقامات بحرین با مقامات انگلستان دیدار کرده و طرح یک قرارداد نظامی و حضور نظامی انگلیس در بندر سلمان بحرین را امضا کردند، دولت بحرین تلاش دارد با تقویت حضور نظامی کشورهای غربی و عربی مانع از سرنگونی خود توسط مردم شود.

4 - سطح خروج آمریکا از منطقه و جایگزینی برای آن

با خروج ناوگان آمریکا از منطقه‌ی خلیج‌فارس سؤالاتی به ذهن متبادر می‌شود از جمله آن که سطح خروج آمریکا از منطقه به چه میزان است؟ یا اینکه منطقه بعدی که این ناوگان برای خود انتخاب می‌کند کجاست؟ پاسخ به این سؤالات مقداری مشکل است ولی به‌طور عمده، تحولاتی که در منطقه خاورمیانه رخ می‌دهد برای آمریکا از اهمیت فراوانی برخوردار هستند که تا به امروز بحرین را که یکی از استراتژیک‌ترین مناطق خلیج‌فارس بود، برای حضور خود پس از جنگ سرد بین آمریکا و روسیه انتخاب کرده بودند، اما امروز شاهد آن هستیم که سخن از خروج خود به میان می‌آورند و به دنبال مکانی مناسب برای حضور پررنگ خود هستند.

در یک سال گذشته آمریکا در مناطق حساس جهان ازجمله «جزیره سوکوترا» در 340 کیلومتری یمن و نزدیک تنگه باب‌المندب و «سواحل مکران» در اقیانوس هند که یک دریای آزاد است، سرمایه‌گذاری بسیاری نموده است به‌طوری که حضور خود در اقیانوس هند را برای پیشبرد اهداف خود منطقی‌تر می‌داند.

دلایل حضور آمریکا برای آینده در این مناطق بازهم به سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران در منطقه بازمی‌گردد، به‌طوری که انتخاب جزیره سوکوترا که احتمال بیشتری برای حضور این ناوگان است، به دلیل نزدیکی به یمن است، یمنی که امروز با حمایت ایران از جنبش انصار الله، حکومت دست‌نشانده یمن را که زیر نظر آل سعود و آمریکا است را مورد تهدید قرار داده و حضور ایران در یمن را تهدیدی برای سیاست‌های عربستان که حامی بزرگ مالی آمریکا است باید مدنظر داشت. با این رویکرد خروج آمریکا از بحرین به سود این کشور می‌باشد که حضور خود را در مناطق دیگر نمایان‌تر کند. جایگاه احتمالی بعدی که مدنظر مقامات آمریکایی می‌باشد سواحل مکران است؛ اما ذکر این نکته که چرا دریای آزاد را در جوار سواحل مکران موردتوجه آمریکا بدانیم موردی بعدی است که باید به آن اشاره کنیم.

رهبر معظم انقلاب در دیدار 9 آذر 93 که با مسئولین و فرماندهان نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران داشتند اشاره نمودند که «مسئله آبادسازی سواحل مکران نیز جزء همین کارهای اساسی است که باید با همکاری دولت، برنامه‌های موردنظر در این منطقه با سرعت بیشتری دنبال شود». درست 6 روز پس از این دیدار مهم رهبری با فرماندهان نیروی دریایی کشورمان، مقامات آمریکایی سخن از خروج ناوگان خود از خلیج‌فارس می‌زنند و نباید این نکته را فراموش کنیم که آمریکا در هرجای دنیا که خطر حضور ایران را برای منافع خود بداند، سریع موضع‌گیری خواهد کرد.

با این وجود هنوز سخن از اینکه چه مکانی برای حضور ناوگان آمریکا موردنظر مسئولین آمریکایی است، سخت به نظر می‌رسد و این پیش‌بینی‌ها با توجه به اهمیت این مناطق در سطح جهان می‌باشد.

نتیجه‌گیری

در پایان، ذکر چند نکته برای نتیجه‌گیری از مباحث مطرح‌شده لازم است، به‌طوری که در ابتدای بحث مطرح نمودیم دلایل خروج ناوگان آمریکایی از بحرین و خلیج‌فارس چه می‌باشد و چرا نیروهای انگلیسی جا پای این ناوگان در جزیره سلمان بحرین قرار می‌دهند. در بین نوشتار فوق به چند نکته به‌طور مشخص اشاره نمودیم ولی در پایان برای درک بهتر این موارد را به‌طور خلاصه بیان می‌نماییم.

اولین دلیل خروج نیروهای آمریکایی از بحرین، بحث خروج نیروهای آمریکایی از بیشتر مناطق خاورمیانه می‌باشد، به‌طوری که در سال‌های گذشته بیش از 300 هزار نیروی آمریکایی از عراق به مناطق دیگر منتقل شده‌اند. دومین دلیل را می‌توان در بحث انقلاب مردم بحرین دانست، چراکه "نه" بزرگ مردم بحرین به انتخابات پارلمانی این کشور باعث شد که مقامات آمریکایی حضور نظامی خود در این کشور را تهدیدی برای آینده منطقه‌ای خود بدانند. سومین دلیل در بحث خروج نیروهای آمریکایی حضور جمهوری اسلامی ایران در مناطق حساس دیگر جهان است که آمریکا منافع خود را در این مناطق در خطر می‌بیند. چهارمین دلیل را می‌توان در تداوم اعتراضات مردم بحرین به رژیم دست‌نشانده آل خلیفه دانست که تهدیدی دیگر برای حضور آمریکا در این کشور است. پنجمین دلیل که از مهم‌ترین دلایل می‌باشد سخنان رهبر معظم انقلاب اسلامی است که سواحل مکران و دریای آزاد را گنج فراموش‌شده توسط نیروهای دریایی ایران می‌دانند . ششمین دلیل در خروج ناو آمریکایی را در سطح اختلافات در بین کشورهای حوزه جنوبی خلیج‌فارس باید برشماریم به این دلیل که دلایل هویتی و مرزی بین این کشورها باعث به وجود آمدن اختلافات گسترده‌ای در منطقه می‌باشد.

در پایان باید اشاره کنیم که حضور و خروج ناو آمریکایی در بیست سال گذشته مبنی بر این نیست که آمریکا به‌طورکلی منطقه خلیج‌فارس را خالی از حضور خود کند، به‌طوری که پایگاه‌های نظامی آمریکا در کشورهای حوزه خلیج‌فارس همچنان پابرجا باقی خواهد ماند و خروج ناوگان این کشور از بحرین بنا به دلایلی است که به آن‌ها اشاره شد.