رفتارهای انسان دارای اثرات متفاوت در نزد دیگران است.گاه این تفاوت ها متضاد نیز می شوند.اثرات بدون شک تابع بینش و درک افراد از موقعیت هاست بدان سان که ممکن است یک رفتار در وضعیتی دارای اثرات مثبت و در عین حال در وضعیتی غیر مشابه دارای اثرات منفی باشد.به طور مثال می توان به تقلب اشاره نمود.تمامی افراد در حالت عادی ان را بد معرفی می نمایند و از ان گریزانند اما ایا نیستند افرادی که در وضعیت های خاص از ان برای کسب درامد و افزایش مال استفاده  کنند؟

اعمال انسان از نوع زیان اور یا سود ده نیز چنین حالتی را با خود همراه دارند.نکته ی مهم ممکن است در اشکاری و پنهانی ان ها باشد.به طور مثال وقتی در جامعه ای رشوه دهی امری عادی می گردد، برای بسیاری دارای سود دهی است.او با پرداخت مبلغی خاص به مقصودی بزرگ تر دست می یابد و در عین حال گیرنده نیز به نوایی می رسد.این رفتار ها ممکن است برای یک بقال سرکوچه چندان تاثیر گذار نباشد و یا احساس ان را نداشته باشد.ایا واقعا رشوه دهی بی تاثیر است؟

آسیب های اجتماعی به شکل های یکسانی بروز نمی یابند و در عین حال دارای اثرات یکسانی نیستند.درست است که نام ان ها زیان و ضرر است اما این لفظ تنها از دیدگاه اهل علم دارای معنای واقعی است.به همین دلیل است که بعضی از افراد از ایجاد آسیب ها ناراضی نیستند.گرچه ممکن است در کلام ان ها را بد معرفی نمایند اما در عمل این چنین نباشند.

ما آسیب ها را زیان آور می دانیم به همین دلیل برای ان ها سودی در نظر نمی گیریم زیرا دیدگاه ما کل جامعه است و فرد گرایی را در اولویت اول قرار نمی دهیم.زیان های حاصل از رفتارهای آسیب ساز را از چند نظر می توان تحلیل کرد.نوع تجزیه نیز بستگی به میزان درک و فهم یک جامعه از آسیب ها دارد.در هر صورت موارد زیر انواع زیان هایی است که می توان تحلیل نمود.

اثرات اشکار و پنهان: انواع آسیب ها ممکن است دارای تنها یک شکل از اثر باشند.مثلا قتل دارای اثر اشکار بر بستگان مقتول دارد.ان ها با مشاهده یا شنیدن ان دچار عوارض عاطفی و روانی می گردند.برای بسیاری بی خبری از آسیب ها امکان پذیر است.پنهان ماندن قتل برای ان ها امری طبیعی و حتی بیان ان ممکن است تنها یک تاسف به دنبال داشته باشد.گرانی برای افرادی که کم بضاعت هستند، آشکار و برای کسانی که ثروتمند هستند نمود نمی یابد.

اثرات کوتاه  و بلند مدت:تاثیر زیان های ناشی از آسیب ها ممکن است به دوشکل زمانی باشند.مثلا در ضرب و جرح افراد برای کسانی که در صحنه حضور دارند با اتمام ان فراموشی به وجود اید اما برای کسی که مجروح شده است ممکن است این ضربه به شکلی باشد که تا مدت ها نیازمند به مراقبت و یا از ذست دادن یک عضو از بدن شده باشد لذا حتی کینه ی ناشی از ان هم مدت ها در دل افراد مفعول باقی بماند.

اثرات فردی و جمعی:بعضی از آسیب ها اجتماعی جنبه ی فردی دارند.مثلا اعتیاد به مواد مخدر دارای زیان های فردی برای معتادی باشد که به ان مبتلاست.گوشه نشینی و یا سقوط قداست انسانی در نزد وی از جمله زیان های ناشی از این رفتار است اما در عین حال دارای ضررهای جمعی نیز باشد.خانواه و یا والدین این معتاد و حتی افرادی که در ان محله زندگی می کنند به شکل های متفاوتی شامل این زیان شوند.

اثرات عمقی و سطحی:بعضی از زیان ها ممکن است بسیار گذرا و سطحی باشند و برای افراد چندان ماندگار نباشند مانند اینکه دشنامی را از فردی شرور می شنود و سکوت می کند اما بعضی از ان ها عمیق و درونی می شوندمثلا مسائل ناموسی در کشور ما دارای زیان ها عمیق انسانی و حیثیتی است.

اثرات محدود و نامحدود:تاثیر آسیب ها با توجه به موقعیت جغرافیایی به محدود و نامحدود تقسیم بندی می شوند.به طور مثال در گیری در روستایی کوچک و دور افتاده بر سر میزان آب کشاورزی تنها در همان حدود پخش و حل و فصل می گردد اما آسیب های ناشی از چنگ مرزها به خارج از کشور و در سظح جهانی نیز امتداد می یابد.

اثرات جسمی و روحی:بعضی از زیان ها جسمی است مانند انواع ضربات ناشی از درگیری ها و یا شرارت و یا اعتیاد اما بسیاری از ان ها دارای اثرات روحی و تصوراتی بر افراد است مانند دیدن صجنه های قتلکه برای بیننده ایجاد ترس دراز مدت، گوشه گیری، افسردگی و حتی خود کشی می گردد.خروج سربازان ناتو از افغانستان و رفتارهای ان ها بعد از ان از جمله ی این اثرات است.

اثرات انسانی و غیر انسانی:آسیب های اجتماعی گرچه مربوط به انسان هستند اما همه ی ان ها دارای اثرات منفی بر انسان نیستند.به طور مثال از دست دادن مبلغ نا چیزی در سرقت برای بسیاری بی اهمیت و نوعی امر عادی است لذا ان را آسیب مال تلقی می کنند که چندان دارای ارزش نیست اما از دست دادن اندام های بدن و یا ابرو در آسیب ها مستقیما انسانی تلقی می شوند.

اثرات خانوادگی و غیر خانوادگی:آسیب هایی که در خانه اتفاق می افتد بر کل خانواده تاثیر گذار است و در همین محدوده هم باقی می ماند.زیان های ان هم برای اعضاست مانند مشاجرات لفظی و یا درگیری و دزدی درون خانه اما بسیاری از آسیب ها مربوط به خانه نمی شوند و در خارج از ان دارای اثر هستند مانند اختلاس که بر اقتصاد و یا بانک و کارخانه تاثیر گذار است.

اثرات هم جنسی یا غیر هم جنسی:بعضی از آسیب ها مخصوص دختدان و یا پسرانند.اثرات ان ها هم در همین شکل تصور می گردند.تجرد دختران و یا نازایی، بی ابرویی، برهنگی و هرزگی از جمله ی ان هاست کما اینکه برای پسران نیز اعتیاد، الکلیسم، شب نشینی های بی در و پیکرقابل ذکرند.در عین حال آسیب هایی هستند که ارتباطی با جنس ندارند.مثلا در طلاق فرزندان دچار آسیب می شوند.جنس ان ها مهم نیست اما روح ان ها با این تاثیرات و نیز اینده ی ان ها مهم می باشد.

اثرات سازنده یا غیر سازنده:آسیب ها باید دارای اثرات منفی باشند و نباید انتظار سازندگی برای ان ها متصور گردد اما واقعیت این است که بعضی از ان ها سازنده هم هستند خصوصا ان هایی که به تجربه مربوط می شوند.مثلافرار از خانه به مدت کوتاه و دیدن صحنه های ترسناک برای افراد هیچ پناهگاهی را به اندازه ی خانواده امن نمی بیند لذا تصمیم به تغییر رفتار برای ان ها ،سازندگی به دنبال دارد.

اثرات ارزشی و غیر ارزشی:اثراتی که از طریق آسیب ها به وجود می ایند در بسیاری از موارد جنبه ی ارزشی دارند، ارزش های انسانی، عقیدتی، ناموسی، دینی، ملیتی و قومی از جمله ی ان هاست.البته بعضی از زیان ها دارای بار ارزشی نیستند و عادی تلقی می گردند.برای مورد اول انواع انحرافات جنسی و برای مورد دوم، از دست دادن کالا یا پول را می توان ذکر نمود.

البته برای تمامی آسیب ها می توان تقسیم بندی های دیگری نیز در نظر گرفت که هر کدام در جایگاه خویش دارای ارزش و شایستگی است.این تقسیم بندی ها برای سهولت در شناخت و رفع زیان هاست و مرزبندی خاصی را دارا نیستند.این تفکر تحلیل گر است که با توجه به توانایی های خود چنین جدایی هایی را به وجود می اورد که البته دارای ارزش علمی و دانشی هم هستند.تحلیل ظریف تر نشان دهنده ی توانایی و دقت بیشتر است.

* استاد جعفر دیناروند

«رئیس مرکز بررسی های اجتماعی سایت خبری ایران اُنا»