به گزارش ایران اُنا، واقعه ی عاشورا به عنوان یکی از بزرگ ترین مبارزات رهایی طلب از ظلم و ستم در تاریخ بشریت خصوصا جهان اسلام دارای دایره ی مطالعاتی فراوانی است.موضوعاتی که امروز برای جامعه ی بشری قابلیت کنگاش و دقت نظر را داراست و می توان از این قیام درس های بزرگی را کسب نمود.

بدیهی است که نگرش های متفاوت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، تربیتی، اخلاقی، دینی، فلسفی،تاریخی و امثال آن باعث پرداختن به آن موضوعات می گردند.در میان تمام این موضوعات، تربیت دارای نقشی حساس تر و واضح تر است.علت آن انسانی بودن آن و توجه به خصلت های آدمی در برابر ویژگی های غیر انسانی است.

رشد و بالندگی آدمی در طول حیاتش باعث توجه به این موضوع در مقاطع مختلف تاریخی شده است.آن روزی که مبارزات امام حسین(ع) غیر علنی و نیز زمانی که علنی گردید، رویدادها و اتفاقاتی به وقوع پیوستند که نمادهای مختلف رشد و عدم رشد را نمایان ساختند.

در این میان داشتن نقش های مختلف تربیتی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.نقش هایی که تنها سمبل های آن ها را می توان مورد مطالعه قرار داد و به اصل و اساس آن پرداخت.ما این نقش ها را تحت سه عنوان مختلف معرفی می کنیم، با ذکر این نکته که  مابقی نقش ها نیز تحت تاثیر هر یک از این سه مورد بوده اند.نقش های تربیتی در این واقعه دارای شکل های مختلفی در ایجاد رشد، توقف و انحراف و نیز استمرار آن می باشند.

نقش اول، رشد و بالندگی:رهبر و مجری این نقش امام حسین(ع) بود.وی در طول مبارزات و حرکت انقلابی ، در رفتارها ، کردارها  و سخنان خود ،از ابتدای شروع نهضت تا شهادت این نقش را بر عهده داشت .امام حسین(ع) با ابزار مختلفی که در اختیار داشتند این وظیفه را به خوبی انجام دادند.گاه با نوشتن نامه ها، زمانی با ایراد خطبه ها، مقاطعی با گفتار قصار و در موارد بسیاری با رفتارهای خود زمینه را برای ایجاد تحول در افراد به منظور رسیدن به رشد و کمال فراهم نمودند.

باید به این نکته کاملا واقف بود که در این مطالعات منظور ما اثرات رفتاری و گفتاری امام در ایجاد تغییرات درونی آدمی در زمان خودش به تنهایی نیست بلکه می توان آن را  به امروز و فردا نیز نسبت داد.گرایشاتی که این واقعه برای ایجاد زمینه های انقلابی و مبارزه با ظلم و ستم ایجاد کرده است، فراون می باشند.شاید گفته ی مهاتما گاندی در این زمینه که قیام عاشورا برای وی به عنوان الگو بوده و توانسته از آن برای مبارزه ی با استعمار انگلیس استفاده کند ،تنهانمونه ای از آن باشد.

نقش تربیتی امام را می توان در بسیاری از موارد یافت.تغییر درونی حر بن یزید ریاحی که از سد کنندگان وی برای ورود به کوفه بود .پیوستن به یاران امام و انتخاب راه شهادت و مبارزه  با لشکر کفر از آن جمله است.هیچ دلیلی نمی توان در این رابطه بالاتر و منطقی تر از این نقش یافت.

لشکر انبوه امام، توسل به طمع و دادن پست و مقام،جنگ افروزی و یا بستن آب بر او که برای امام کاملا مهیا بود، برگ برنده نبود.رفتار وی با حر و دعوت از او برای اقامه ی نماز و معرفی خود و در نتیجه دلیل حضورش که بنا بر دعوت کوفیان بود را بایداساس تغییرات درونی حر دانست.

بدیهی است که نفوذ کلام امام و اعتقاد راسخ وی به ادامه ی راه و همراهی افراد خاص و رشد یافته با او را باید در اولین قدم، در شخصیت وی یافت.تاثیراتی که یک فرد می تواند بر دیگران داشته باشد بدو ن وابستگی به درون او و نیز رشد و بالندگی وی نمی تواند باشد.تربیت کننده باید خود تربیت شده باشد.

امام به عنوان دارنده ی نقش تربیتی، انسانی بالنده و رشد یافته ی خانواده ای است که جدش پیامبر(ص)،پدرش علی مرتضی(ع) و مادرش زهرا(س) است.او به حد اعلی رشد رسیده و وضعیت جهان آن روز را به شکلی می بیند که راهی جز مبارزه پاسخگو نیست.رشد یافته ای که مرگ نیز مانعی برای او محسوب نمی شود.

یقین به ادامه ی کار و تابع احساسات و وابستگی های مادی و ظاهری نشدن ،این نقش را پر رنگ تر نمود.نمادهای رشد یافتگی به طور کامل در وی وجود داشت و استفاده ی از آن ها در کل جریان واقعه انجام گرفت. توسل به جنگ و کشتار که معمولا برای دیکتاتور ها امری عادی است، برای امام ،دوری جستن و آغاز نکردن بود.

دینداری و تعهد به عهد و پیمان که از زیباترین نمادهای تربیتی و رشد یافتگی است، در تمامی مراحل حتی در سخت ترین حملات دشمن اجرا گردید.نماز ظهر عاشورا که نشان دهنده ی اوج بندگی مخلصین است را باید مورد تاکید قرار داد.

تاثیر مستقیم این حرکت برای یاران امام ،دفاع در برابر تیرهای دشمن و برای خصم خاموش کردن آن برای جلوگیری از تاثیرات ان بر لشکر دشمن بود.نماز درجه ی بالای عبودیت فردی است که در محاصره ی دشمن قرار دارد اما رشد و بالندگی آن به حدی است که این تهدید را به هیچ می انگارد.

نماد وفاداری در درون یاران امام را  همین نقش تربیتی ایجاد نمود.زمانی که ظلم و زور برای اجرای مقاصد حرف اول را می زد و افراد به دلایل متعددی از جمله زر و وابستگی های مادی، به جریانی ملحق می شدند، امام در تاریکی شب از یاران خود  خواست، آزادانه و بدون کوچکترین دلگیری ایشان از یاران ،آنجا را ترک کنند.کدامین نقش می تواند این تحول را در یاران ایجاد کند که با وجود مرگ در فردا، ماندن را بر رفتن ترجیح دهند.

وفاداری عباس بن علی(ع) که مادرش  زهرا(س) نبود و بارها در این واقعه مورد خطاب قرار گرفت که با امان نامه ی شمر که از طایفه ی مادری او بود از این درگیری خود را کنار بکشد،چگونه می توان توصیف نمود.نقش مهربانی ظاهری لشکر کفر یا نقش رشد دهندگی امامی که خود در حد اعلی بالندگی قرار داشت؟

استفاده از درون افراد و آگاهی دادن برای ایجاد تغییرات و نیز اتمام حجت بر افرادی که ممکن است رشد غیر انسانی استعدادهای درونی مانع از رشد انسانی گردد،نقش تربیتی امام را نمایان تر ساخت.وی قبل از جنگ به کوفیان چنین فرمود:ای کوفیان هر چند می دانم که سخن من در شما تاثیر نخواهد کرد اما جهت الزام حجت کلمه ای چند القا خواهم نمود.باید که گوش به جانب من دارید.امام ابتدا از نسب و شرف خود گفت سپس در مورد ارسال نامه های کوفیان سخن راند.فرمودند حجت من بر شما تمام شد.سپس یکی یکی از روسای کوفه نام بردند که شما به من نامه نوشتید.تحریک درون یکی از وظایف مربی برای تغییرات درونی متربی است.

نقش تربیتی امام در لحظه ای که امکان جلوگیری از جنگ بسیار کم بود نیز نمایان گشت.ایشان آخرین سخن را با کوفیان در میان گذاشتند.فرمودند: ای مردم به هوای نفس خود عجله نکنید.در کارهایتان تامل کنید.من کیستم و با کی نسبت دارم.ایا کسی از شما را کشته ام؟ با این جملات امام قصد بیداری و آگاهی بخشی در افراد را داشتند که در تربیت دارای جایگاه مهمی است اما سیاهی قلب دشمن و اثرات خصلت های غیر انسانی مانع از موفقیت گردید.

تغییرات درونی افراد که در نقش های تربیتی کاملا هدف گراست، در این واقعه نیز به وفور مشاهده گردید.به طور مثال زهیر بن قین بجلی که عثمان گرا بود.در راه بازگشت امام همراه وی، در کاروان خود بود اما هیچگاه در کنار وی نمی ایستاد و کاروانش را با فاصله نگه می داشت.امام او را فرا خواند اما او نرفت.امام به ملاقات او رفت.در این ملاقات کلماتی رد و بدل شد که کسی از آن ها خبر ندارد اما نقش تربیتی امام را نمایان ساخت.با اتمام این ملاقات ،زهیرشادمان بود.همراه امام شد و در واقعه ی کربلا شهید گردید.

واقعه ی کربلا برای بسیاری از افراد درس زندگی و سازندگی است.الگو قرار دادن رفتارها و کردارهای امام نه از جهت جنگ طلبی و قدرت خواهی،بلکه نفوذ درونی بر آن هاست.تاثثیرات درونی بر افراد برای تصمیم گیری در چگونگی ادامه ی زندگی،بیانگر نقش پر رنگ تربیتی امام است.

نقش دوم، ممانعت و بازدارندگی:رهبر و مجری آن یزید بن معاویه بوده و در انواع رفتارهای  او در تصمیمات و دستورات،خصوصا نوع شخصیت او کاملا نمایان بود.شکوفایی استعدادهای انسانی برای وی خطرناک و مانع از رسیدن به منصب و خلافت می گشت.بر این اساس کوشید تا بدین شکل خصلت های غیر انسانی افراد را تحریک نموده تا بدینوسیله مانع دست یابی افراد خصوصا مردم کوفه به رشد انسانی گردند.

یزید از نظر تربیتی تابع نوع نگرش و گرایش پدر بود.استفاده از دروغ و نیرنگ برای رسیدن به هدف، در جنگ جمل نمایان گشت.مشورت معاویه با افرادی که در وارونه نمودن حق و حقیقت چیره دست بودند و نیز مظلوم نمایی و استفاده از دین برای واژگون نمودن حقیقت، روشی کاملا واضح گردید.عمرو عاص که حیله گری مشهور بود این نقش را برای معاویه ایجاد نموده بود.

بنابراین نقش داری یزید برای جلوگیری از رشد و بالندگی مردم و رسیدن به آگاهی و علم و درایت و استفاده از خصلت های غیر انسانی مانند، بی وفایی، طمع ورزی، خوشگذرانی، رفاه طلبی، عیش و نوش،جنگ، کشتار، غارت، بی حرمتی به خاندان پیامبر،در طول حکومت کوتاهش نمایان بود.

استفاده از فضای امنیتی و کشتن مخالفین که از بزرگ ترین ویژگی های غیر انسانی است،از ابتدای حکومت داری او مشخص گردید.گماردن بدترین انسان ها در کوفه برای جلوگیری از انقلاب، گردن زدن مخالفین تنها به دلیل مخالفت با یزید، قطع کردن آب بر روی یاران امام در کربلا، آتش زدن خیمه ها که حتی در ابتدایی ترین تمدن های بشری بندرت روی داده اند، نمونه هایی از تربیت غیر انسانی اوست.

دیکتاتوری در برابر آزادی، زور در برابر منطق، طمع در برابر قناعت، دروغ در برابر راستگویی، نیرنگ در برابر صداقت،ترس در برابر آرامش، شمشیر در برابر صلح،کاخ در برابر کوخ،تجمل گرایی در برابر ساده زیستی، ظلم در برابر عدالت و نادانی در برابر آگاهی از جمله خصلت هایی بودند که یزید تلاش نمود تا در مردم کوفه ایجاد نماید.بدیهی است که رشد تضاد خصلت های انسانی مانعی بزرگ در ارتقا ویژگی هایی انسانی گردید.

نقش ممانعت سازی یزید در رشد و تربیت افراد در این واقعه کاملا معین بود.گرچه او نتوانست یاران امام را به این درد مبتلا سازد اما در محدوده ی زمان و در ده روز واقعه ی کربلا از همین راه موفق گردید تا بدترین ستم های زمان بر امام و خانواده اش روا گردند.

سبقت گیری برای بریدن سر شهدا و دادن آن ها به یزید برای گرفتن پاداش و جایزه و رسیدن به مال و ثروت، تنها نشانه از رشد جنبه های غیر انسانی آدمی دارد.کشتن همنوع برای رسیدن به اهداف فردی و طمع ورزی برای دست یابی به مقاصد غیر انسانی، نشان از عدم رشد و بالندگی جنبه های انسانی داشت.

کوشش یزید برای جلوگیری از آگاهی مردم به منظور جلوگیری از رشد انقلاب و به تبع آن شکست و خواری وی در تمامی روش های او مستتر بود.در واقعه و در اوج جنگ که امام قصد بیداری و آگاهی دادن داشتند، دستورات صادره مبنی بر سر و صدا کردن و مانع از رسیدن کلام امام به لشکر کفر،نمونه ای از این مانع تراشی بود.

یزید می دانست که تنها با قتل می توان مخالفین را از سر راه برداشت و همین تفکر برای وی راهگشا در تصمیمات بود ،گرچه در کوتاه مدت موفق به این کار شد و کوفیان و مردم عادی از شنیدن آن خوشحال شدند اما خاصیت تربیت در این نیست که در کوتاه مدت نتایج حاصل شوند.بیداری مردم بلافاصله بعد از واقعه و در طول زندگی حضرت زینب (س)و برخاستن مردمی آگاه و رشد یافته مانند مختار نتیجه ی بالندگی ایجاد شده بر اثر قیام بود.

نقش تربیتی مانع ساز یزید در جلوگیری از رسیدن به خصلت های انسانی از بالاترین مقام ها آغاز گردید.دادن منصب و آزادی عمل به عبیدالله بن زیاد که خود از نظر نسب و نژاد دارای مشکلاتی بود و رفتارهای غیر انسانی او خصوصا در بصره از قبل برای خلیفه آشکار گردیده بود، وسیله ای برای رسیدن به مقاصد گردید.

گماردن عمر به عنوان فرمانده ی لشکر که نوعی قدرت طلبی در وی بود و بدون شک راضی کننده برای رسیدن عمر به خصلت غیر انسانی گردید باعث شد تا وی به جنگ لشکری کوچک رود که از نظر تعداد نیز قابل مقایسه نبود. در ادامه نیز وقتی عمر برای جنگ با امام دچار تردید گردید و تاثیر ملاقات امام با وی و ترس از پیوستن او به لشکر مخالفین،پیشنهاد امارت ری و فرمانداری وی را داد تا بار دیگر قدرت طلبی او را تحریک کند.

 جنایاتی که لشکریان یزید در کربلا نمودند در کمترین جنگ تاریخی روی داده بود.جنازه های بدون سر که دیگر مانعی در برابر حکومت محسوب نمی شدند زیر سم اسبان قرار گرفتند و هلهله و شادی که مخصوص خصلت های غیر انسانی است، نمایان شدند.بسیاری از افراد در چرخاندن سر شهدا با یکدیگر درگیر شدند و توحش و وحشی گری کاملا نمایش داده شد.این نوع رفتارها نشان دهنده ی تاثیرات روش های تربیتی غیر انسانی یزید و یارانش بود.

با شهادت آخرین سرباز انقلاب یعنی امام، حمله به زنان بی دفاع، آتش زدن چادر ها، غارت اموال خانواده ی امام که غیر مسلح بودند و اکثر زن یا کودک و بیمار بودند، نمایشی از بروز خصلت های غیر انسانی بود که در طی تلاش های یزید صورت گرفته بود.خوشحالی لشکر  برای دست یابی به قول های یزید مبنی بر رسیدن به پاداش و سکه های اهدایی، تنها نشان دهنده ی وجود خصلت های غیر انسانی بود.

انتقال اسرا از کربلا به شام و خود نمایی برای نشان دادن وفاداری خود به یزید به منظور رسیدن به طمع های ترسیمی و بد رفتاری با خانواده ی امام و معرفی آن ها به خارجی و دروغ و نیرنگ برای توجیه جنایات خود، نوعی خصلت های غیر انسانی بود که یزید در افرادش به وجود آورده بود.

نقش تربیتی منفی یزید در جلسه ی اسرا و سخنان وی با حضرت زینب(ع) مبنی بر رسوا شدن و دستور وی برای کشتن امام سجاد(ع) که با تلاش زینب(س) بی نتیجه ماند و دشنام و توهین به خانواده ی پیامبر و ضربه زدن به دندان های حضرت امام حسین(ع) در حضور افراد  و در نهایت تبعید زینب به مصر بیشتر نمایان گشت.

نقش های تربیتی بازدارنده ی رشد به دلیل رشد خواهی انسان ها، هرگز با توفیق روبرو نخواهد گشت.در این واقعه نیز گرچه این نقش بازدارنده در محدوده ی زمانی و مکانی دارای موفقیت بود و باعث رسیدن یزید به مقصود و منظور خود که همان خلافت و عیش و نوش گردید اما در دراز مدت باعث بیداری و آگاهی مردمی شد که با انقلاب های متعدد بعدی خصوصا در دنیای شیعه، بساط ظلم و ستم را از بن برچید.

نقش سوم، استمرار وادامه دهندگی:رهبر و مجری این نقش حضرت زینب(س) بود که در طول انجام وظیفه ،رفتارها، سخنرانی ها، برخورد با مخالفین و دشمنان از کربلا تا هنگام فوت انجام داد.وظیفه زینب(س) استمرار حرکتی بود که برادرش در کربلا به اوج رساند.

بنابراین نقش ایشان ادامه دهندگی است.شاید گفتار های مختلف امام با خواهر این وظیفه را برایش رقم زده بود.در آخرین سخنان به وی چنین گفت" خواهرم،خدا را پرهیزگار باش که مرگ ناچار می رسد.خواهرا به شکیبایی خدا شکیبا باش زیرا هر مسلمانی به پیامبر باید اقتدا نماید.تو را سوگند می دهم پس سوگند مرا راست گردان.بر من گریبان چاک مکن و بر من رو مخراش و بر من بوای و هلاک فریاد مزن."

اگر زینب در کربلا نبود صدای انقلاب به بیرون نمی رسید.زینبی که شاهد انتقال خلافت از ابوبکر به عمر و سپس در سال سی و پنج هجری به عثمان بود.شورش عایشه علیه پدرش را شاهد بود،شهادت برادرش امام حسن(ع) را دید و اکنون با برادر عازم کربلا گردید.

با اتمام جنگ یزید علیه امام حسین(ع) و شهادت ایشان، نقش زینب کاملا مشخص گردید.تمامی حوادث بعد از قیام کربلا تا فوت ایشان را شامل گردید.وظیفه ای که برای زینب ادامه ی راه برادر و برای مردم زمانه بیداری و آگاهی بخشی بود.

زینب با روش سخنرانی نقش خود را ایفا نمود.وی در کوفه و قبل از ورود به کاخ بن زیاد، سخن گفت و مردمی را که گریه و زاری می نمودند به سکوت دعوت نمود.پشیمانی آن ها نشانه ی آگاهی از واقعه بود.زینب خطاب به آن ها گفت: اگر گریه می کنید هرگز چشمانتان نایستد و ناله هایتان خاموش نگردد.شما هم آغوش ننگ و عار شدید.

زینب (س)در کاخ ابن زیاد جلوی اشک ریختن خود را گرفت تا بدینوسیله خود را ضعیف جلوه ندهد.نقش قهرمان را می بایست در برابر او نشان می داد.او با بی اعتنایی به ابن زیاد وارد جلسه شد.غرور و ایستادگی در این زمان برای او لازم و ضروری بود.باید این نقش را برای بد نام کردن بن زیاد انجام می داد.

با شروع صحبت ابن زیاد مبنی بر شکست خوردن گفت: کشته شدن سرنوشت آنان بود، لذا با شجاعت به قتلگاه خویش شتافتند و خداوند بزودی تو و آنان را در یک جا گرد آورد تا در پیشگاه خداوند متعال محاکمه شوید.

زینب (س) غیر از گریستن کار مهم تری هم داشت و آن خونخواهی از خون ریخته شده ای بود که سزاوار نبود به هدر رود.زنی با سن بیش از پنجاه سال و با کمبود نیروی مرد در کاروان چگونه می تواند این مهم را به سرانجام برساند؟ بدیهی است که نقش زینب (س)همان وظیفه ای بود که می بایست باعث بیداری مردم گردد.

حرکت کاروان از کوفه به سمت شام مرکز خلافت یزید نیز پر از حوادثی بود که با سخنان زینب تبدیل به رویدادهای خاصی گردید.در میان راه مردم با نشان دادن آن ها، خطاب به زن و بچه ها از لفظ خارجی استفاده می کردند که نشان دهنده ی عدم آگاهی آن ها از حوادث بود و روشنگری حضرت زینب این رویداد را اصلاح نمود.

در بارگاه یزید مانند زنی شجاع ایستاد و سخنانی ایراد نمود که علاوه بر تاثیرات درونی بر یزید و وادار کردن او به بیان جملاتی از جمله اینکه راضی به مرگ حسین(ع) نبودم و خدا لعنت کند ابن زیاد را ، ماهیت نفاق او را بر ملا نمود اما زنان اندرونی یزید با شنیدن سخنان حضرت شیوه کنان به کاخ وارد شدند.در آن حادثه که تاثیرات مستقیم تربیتی حضرت زینب (س)بود، افراد درون کاخ سه روز عزاداری نمودند و یزید مجبور به اطاعت و ظاهر نمایی شد.

بعد از اتمام جلسات در کاخ یزید، حضرت با کاروان راهی کربلا و سپس مدینه گردید.وی تمام حوادث را برای مردم توضیح داد و آه از نهاد مردم برخاست.هیجان مردم از شنیدن سخنان زینب(س) بقدری بود که حاکم مدینه احساس خطر کرد.

زینب(س) قصد داشت تا مابقی عمر خود را در مدینه بماند و به وظیفه ی خود عمل کند اما حاکم مدینه به یزید نامه ای نوشت و وضعیت را خطرنام توصیف کرد و او نیز دستور تبعید حضرتش را به مصر داد و اجازه ی بازگشت به سرزمین پدری را نیافت تا اینکه در همانجا دار فانی را وداع گفت.

تاثیر نقش زینب به استمرار انقلاب خیلی زود جواب داد.گروهی از یاران و یاوران امام که بنا به دلایلی نتوانستند و یا جاهلانه وی را تنها گذاشتند، دست به شورش برداشتند و قیامی تحت عنوان"قیام توابین" را به راه انداختند.آن ها قبل از درگیری با سپاه شام به کربلا رفتند و به مدت سه روز عزاداری نمودند و آنگاه با سپاه یزید درگیر شدند.

قیام مختار ثقفی که نتیجه ی آگاهی دهی حضرت زینب بود باعث قصاص بسیاری از قاتلین گردید.مرگ یزید بسیار زودتر از حد معمول روی داد و وی زمان کوتاهی بعد از واقعه ی کربلا خلافت کرد و فرزندش معاویه ی دوم حاضر به جانشینی وی نشد و کارهای پدر و پدر بزرگ را درست نمی دانست لذا از حکومت کناره گیری کرد.

نقش تربیتی حضرت زینب در استمرار واقعه ی کربلا و به ثمر نشستن انقلاب ،باعث انقلابات مهمی دیگری گردید که محور تشیع و خونخواهی حسین(ع) بود.اگر امام حسین(ع) قیام را در کربلا با خونش به موفقیت رساند، حضرت زینب با نقش خود بدان استمرار بخشید که اثرات آن بعد از هزار و سیصد و اندی سال هنوز پا بر جاست.

استاد جعفر دیناروند - رئیس مرکز بررسی های اجتماعی ایران اُنا