عدالت، رحمانیت، اخلاق

معیار عدالت

 جای هیچ شکی نیست که انسانها خواه دینی یا غیر دینی  چنانچه بخواهند جامعه ای ایده آل داشته باشند گریزوگزیری جز بنای آن برپایه "عدالت"ندارند. آنچه درابتنای جامعه برمبای عدالت می تواند میان جوامع تفاوت ایجادکنداین است که آنان مفهوم "عدالت"راازچه منبعی،"فرامین الهی یاقرادادهای اجتماعی" دریافت می کنند.

 باری،عدالت ،یکی ازارکان اساسی دین ودولت دینی است. ازمنظردینی، گسترش عدالت قبل ازهرچیز برعهده یکایک افرادجامعه است.(اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ” ﴿المائدة: ٨﴾ ) ویا (“یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّـهِ وَلَوْ عَلَىٰ أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ” ﴿النساء: ١٣۵﴾ ).

به جز چنین آیاتی که فردمومن راموظف به رفتارهای عادلانه درمناسبات فردی واجتماعیش می کند،دربرخی دیگر ازآیات الهی  عدالت وبرپایی آن رایکی ازاهداف مهم رسالت "نبی"قلمدادمی کند.( “لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ” ﴿الحدید: ٢۵﴾).

براساس آیات شریفه ی فوق، دوعامل مهم عدالت محوری رامی توان ،هم درکتاب الهی(وحی) وهم درمراجعه به فطرت پاک انسانی خوددریافت.

سوال این است که به راستی ضرورت این همه تاکیدبرعدالت درمناسبات فردی واجتماعی دردین (اسلام )چیست؟یکی از دلایل این است که اولاً "اگر در میان مردمان به عدالت رفتار شود، همه احساس بی‌نیازی می‌‌کنند"(امام صادق علیه سلام) ثانیاً این عدالت  است کارها رابدانجا که باید، می‌‌نهد(«العدل یضع الامور مواضعها».امام علی(ع)).بنابراین  اگر"عدالت "ضروری ترین ضابطه برای دولت دینی نباشد نمی تواند ازانحصارطلبی ها ویا ویژه خواری هادرجامعه جلوگیری کند ودرنتیجه فساد وظلم برجامعه حاکم خواهدشد.

عدم عدالت دردولت دینی ،آن رابه رفتارهای ناعادلانه می کشاندودرنتیجه دیریازود محکوم به فروپاشی خواهدشد.زیرا به فرموده ی پیامبررحمت(ص) “الملک یبقی مع الکفر ولا یبقی مع الظلم”.بنابراین درجامعه ی دینی،  دولت با معیار وترازوی عدالت سنجیده می شود نه عدالت با ترازوی دولت!!آنان که بدون رعایت عدالت دم از دولت دینی  می زنند یاناسنجیده سخن می گویند یا به دروغ  سخن می رانند . 

 معیار رحمانیت

دربحث رحمانیت هم بایدعرض کرد ،ازانجا که "رحم ومحبت عام " پروردگار بر همه مردم اعم از مومن و کافر سایه گستراست بنابراین انسانها حق دارندباآرامش ورعایت حقوق انسانی، درپناه دولت دینی و "رحمانیت"الهی ،زندگی کنند زیراحق حیات وکسب لوازمات آن راخداوندبه آنان عطاکرده وهیچ فردیادولتی نمی تواند مانعی برسراین راه برای آنان ایجادکند.بنابراین دولت دینی ، رحمت ورز ،رحمت زا و رحم گستراست.اگر بپذیرم که خداوندپیامبرش(ص)را جزبرای رحمت مردم نفرستاده است {وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِینَ /الأنبیاء:١٠٧ }سوال این است که آیا دولت برخاسته ازچنین پیامبری می تواند، بامردم جامعه ی خودیاحتی مردم جهان درشتخو باشد!؟

پس اگر دولت دینی ،واقعاً مبنایش رابررحمت بناکند ،درهیچ مواجه ای بامردم درفکرقساوت،خشونت وانتقام جویی نیست ونمی تواندباشد.زیراهمانگونه که خداوند،رحمت رابرخودواجب کرده دولت دینی هم بایدرحمانیت بامردم  رابرخویش واجب کند.(کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَىٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنکُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ ﴿الأنعام: ۵۴﴾)

مراجعه به سیره ی حکومت داری امام علی (ع) خودگویای این حقیقت است که ایشان نیز، رحمت ورحمانیت را سرلوحه برنامه های حکومت خویش قرارمی داده است  که اوج آن را می توان درسفارش های مربوط به" مالک اشتر" که دراصل جزءغنی ترین منبع اخلاق سیاسی ودولت دینی در اسلام است،دریافت.آنجا که می فرماید: “قلب تو را پوششى باید که تار و پودش مهر مردم و دوستى و لطف به آنان باشد، و مباد که مردم را درنده‏اى خون آشام باشى که خوردنشان را غنیمت بشمارى ، چرا که مردم به تمام دو گروه‏اند : یا در دین برادران تواند ، یا در آفرینش همنوعانت ، از راه مى‏لغزند ، به آفتها دچار مى‏شوند و دانسته یا ندانسته به کارهایى دست مى‏یازند ، و تو باید از گذشت و چشم پوشى چندان بهره‏مندشان کنى که چشم پوشى و گذشت خدا را در مورد خود چشم دارى” . (نهج البلاغه، نامه ۵۳).

بنابراین دولتی دینی است که بتوانداین صفت الهی رادراعمال خودبیشترنمایان سازد تابتواند بیشترین سنخیت را با خدای خود،پیامبر وامامان خود داشته باشد.دردولت دینی امکان نداردماباانتخاب تعبیروتفسیری خودخواسته ازدین ،به نام پاسداری ازدین!! مواجه باشیم که به اوامکان می دهد با خشونت ، قساوت ،شقاوت  هرعملی ازمردم  را به نام هجمه به دین !!درهم بکوبدوبه خیال خویش این عمل را مانع آلوده کردن تعریف استرلیزه شده اش ازدین، بداند.

معیاراخلاق

 دولت دینی ،دولتی اخلاق مداراست.زیرا شاخصه پیامبرش صداقت وامانتداری وامین بودن است.همان پیامبری که خداوند اورابا "خلق عظیم" توصیف کرده(وَإِنَّکَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِیمٍ ﴿القلم: ۴﴾  وخوداونیزبعثت خویش را اتمام همه ی نیکویی ها دانسته است(بُعِثتُ لِأُتَمِمَ مَکارمَ الأخلاقِ”).بنابراین دردولت دینی  ،اگرنگوییم هیچگونه فعل غیراخلاقی بلکه  دست کم کمترین خطارا درعمل غیراخلاقی درمناسباتش بامردم وامورممکلت داری بروز می دهد. دولت دینی حاضرنیست به سادگی ،انواع حیله های شرعی را برای توجیه عمل غیراخلاقی خود اختراع یااکتشاف کند.زیرا به فرموده امام امام علی (ع) ، عمل خیر،خیریتش را ازدست می دهداگربخواهدبه شری متوسل شود.( “ما خیر خیر لا ینال إلاّ بشرّ”(نهج البلاغه، نامه ۳۱) “خیر خیر نیست اگر جز به شر بدست نیاید.”  ) .بنابراین برخلاف"دین دولتی"، که بهشت رابه شیوه های جهنمی برای مردم مهیا می کنند.!! (که این همان ،هدف وسیله راتوجیه کردن است)دردولت دینی ،راه بهشت ،باوسائل وابزار  بهشتی  برای مردم همواره می شود.

عزیزاله احمدی - معاون مرکز بررسی های اجتماعی ایران اُنا