عزیزاله احمدی - معاون مرکز بررسی های اجتماعی ایران اُنا: تطبیق انسان با دین،یکی از ویژگی های اساسی در نگاه "اکثریگرا" هاست. چنین نگرشى، تاکید براین نکته است که  فلسفه وجودی دین، با داشته ها یا برساخته های خود(در متن یا حواشی)  چیزی جز برآورده کردن همه انواع نیازهاى انسانی نیست ، لذا برای این که همه بتوانند بیشترین موفقیت ها از دین را عاید خود گردانند، باید در تمام قلمرو های   فردى –اجتماعى،سیاسی –اقتصادی،علمی -فرهنگی و غیره ،از دین، دستورالعمل بگیرند.

"اقلی گرایان"این نوع رویکرد را ناصواب می دانند و اطمینان دارند که این نگاه ،عملاً تایید و تاکیدی بر تعطیلی"عقل" و "خردمندی" است. آنان این فربه خواهی و جامعیتی را که "اکثر گرا"ها برای دین بیان می دارند، رد می کنند و معتقدند چون نمی توان دلیل عقلی و شرعی محکمی برای این نظر ارائه کرد ،بنابراین نبایدچنین پنداشت که دینِ مورد نظر"اکثری گرا"ها ، جمیع مسائل حیات انسانی را هم  در طرح و هم در ارائه راه حل،بیان کرده باشد تا ما نتیجتاً یقین حاصل کنیم چنین جامعیتی هم، می تواند بطور کامل آباد کننده آخرت و دنیای انسانها باشد.

بنابراین "اقلی گراها "اصرار می ورزند که ما "دین خاتم داریم؛ امّا فهم خاتم نداریم. ادّعای کمال برای "فقه واقعی" و" احکام واقعی" عنداللَّه (مقام ثبوت) گره ای از کار فرو بستة ما نمی‏گشاید و کمال برای علم فقه (مقام اثبات) نمی‏آورد. به تعبیر دیگر، اگر فقه واقعی‏خاتم است، علم فقهی را که محصول فقه فقها است و معرفتی جاری و جمعی شامل صواب و خطا است، به هیچ ‏وجه ‏نمی‏توان خاتم شمرد". (رک: سروش،1378، بسط تجربه نبوی، ص148).

از دیگر سو دین باوران" حداقلی"تصریح می کنند،دین در آغاز پیدایش خود واقعیت و موضوعی کوچک و "اقلی"داشته است اما این "اقلی"بودن ،بسیار کارامد بوده است.آنان  همچنین تاکید دارند این "کوچکِ کارآمد" در طولِ رشدِ تاریخی،شاهد حمل اضافه بارهای بسیاری بر دوش  خود بوده که گاه  تحملش برای خودش نیز،مشکل و طاقت فرسا می نموده است چه رسدبه این که ما بخواهیم آن را بر دوش نحیف افراد اجتماع که از نظر توانایی و استعداد ها مختلف اند،اجباراً تحمیل کنیم.

 به باور "اقلی "گراهای دینی ،"دین اکثری" در یسیاری موارد اصل محتوای آیات الهی را که از هرکسی به اندازه  وسعِِ فهم و ایمانیش انتظار دارد،نادیده گرفته اند .زیرا "دین" کلیات و الزامات را به انسان ها نشان داده است و این خود انسان ها هستند که باید بقیه امور را از تجارب عصری وبشری که در حافظه تاریخ ماندگار شده است،برای تطبیق خود با عصری که درآن زندگی می کنند ،دریافت و جستجو کنند.آنان برای موجه نشان دادن نظر خود،استنادا ت روایی بسیاری را ذکر می کنند.از جمله این که از پیامبر (ص) نقل است که فرموده اند : "بُعثت بالحنيفيةِ السمحة السهلة"یعنی :من با یک دین سهل و آسان آمدم نه بار گران (بحارالانوار، ج 72، ص 234 و فروع كافى، ج 5، ص 494).این حدیث مصداق گویایی برای تاییدبر "دین اقلی" است. پس اسلام دينى است كه انجام فرمان ها و احكام آن آسان است و تکالیف دست و پاگیر و شاقّ و حَرَج آمیز آن در مرتبه ای بسیار نازلتر قرار گرفته است. این در حالی است که خداوند نیز، در مرحله ى تشريع احكام و قانون گذارى، بر مردم آسان گرفته است یعنی احكام اسلامى را به گونه اى که قائلان "حداکثری"ها بیان می دارند، وضع نكرده است تا بندگان دچار مشكلات غيرقابل تحمّل ی شوند.مانند آیات چون :

"ما جعل عليكم فى الدين من حرج(سوره ى حج/22)"، یا " یرید الله بکم الیسر(بقره/185)" و روایاتی از این دست که  " لاضرر و لاضرار فی الاسلام ( کافی،ج5،ص292،باب الضرار)"...

بنابراین باید دین را از آنچه که در طول تاریخ به آن افزوده شده است ، با همت وتلاشی جهادگرانه، تراشید تا به اصل و موزونی اولیه اش برسد. آنگاه می توان انتظار داشت این دین تراشیده اما غنی  و عاری از خرافات و برداشت های اضافی، همانند عصر پیامبر (ص)، کاربردش بسیار از دین فربه ، سنگین و حداکثری ،بیشتر باشد .زیرا ایمان به همان اندک قطعایاتی که دین برآنها ابتناء یافته است ،می تواند ایمان ما را تشکیل دهد و در عین حال  تحمل بار آن برای همه افراد حتی کم توانان نیز آسانتر شود.

به نظر می رسد،بیشتر مخالفت با دین،از جانب "اقلی گرا"ها ، دینی است که برساخته‌ی دستورات و احکام فقهی باشند تا خود دین.صرفنظر از تفاوت های مبنایی که بین" دین و فقه" وجود دارد و  ما بنا نداریم در این گفتار به تفاوت ساحت ها آنها دو بپردازیم، باید اشاره کرد بر خلاف  "اکثری گرایان " که معتقدند  تمام تدابیر کافی و وافی در علومی  مانند اقتصاد،مبادلات تجارت جهانی،قوانین،اخلاق،خداشناسی،و... در فقه یا شرع ،آنهم برای هرنوع ذهن و زندگی با هر نوع سادگی یا پیچیدگی موجود است و افراد یا مومنان برای سعادتمندی این یا آن جهانی خود نیاز به هیچ منبع یا منابع دیگری غیر از دین ندارند ، "اقلی"گرایان دینی معتقدند شرع   موارد "اقلی لازم"را به انسانها می آموزاند نه "موارد "اکثری" را.

"اکثری گرا"ها ، رویکرد "اقلی گراها" به فقه  را کاملاً رد  می کنند. زیرا آنان "فقه" را (همانند دین) به دلیل دارا بودن غنای حکمی  و برنامه ای اش، واجد حداکثر توصیه ها و تدابیر برای اداره امور و هدایت اجتماع می دانند.بنابراین  اگر در جامعه ای،افراد یا مردم با مشکلاتی برمی خورند ،دلیلش نه در دین یا فقه، بلکه در "نامتعبدانه" عمل کردن مردم به احکام شرعی است.برای مثال در بحث وجود مشکلات موجود در اقتصاد و معیشت افراد جامعه،چنانچه  مطابق احکام شرعی مردم خمس و زکات خود را پرداخت کنند ،قطعاً تمام مشکلات اقتصادی و به تبع آن اجتماعی  از جامعه رخت بر خواهند بست یا قابل حل خواهندبود .

 در حالی که "اقلی"گرایان ضمن رد چنین نظریه ای ،مدلل می آورند ،برداشت نتایج "حداکثری" از احکام ،نوعی ساده انگاری پیچیدگی ها و نادیده گرفتن  دشواری های ذهنی و معیشتی افراد است . لذا از "دین اکثری" نمی توان انتظارات موجهی داشت.برای مثال: "اقلی گرایان"، در بحث مربوط به "قطع یا بریدن انگشتان دست دزد"که حکمی حداکثری برای مهار دزدی است چنین طرح سوال می کنند که آیا این حکم حداکثری،واقعاً بهترین و کافی ترین راه ممکن است؟

آنان ضمن  عدم رد اجرای چنین احکامی ، اجرای چنین احکامی را هر چند"لازم"می دانند اما  دارای "کفایت"نمی شمارند.به بیان بهتراز نظر "اقلی گراها"، تاکید بر "لزوم" به معنای داشتن "کفایت" موضوع نیست. زیرا احکام جزایی یا حقوقی  وقتی اعتبار "لزوم"بودن  را دارند که اجتماع در وضعیتی متعادل و طبیعی قرار داشته باشد . اما آیا وقتی ریشه ها و زمینه های فساد در یک جامعه  کاملاً از بین نرفته ،باز  هم می توان با اجرای چنین مجازات هایی ، مشکل دزدی را حل کرد؟ یعنی وقتی در جامعه ای بیشتر افراد در تامین معاش یا  درآمد کافی و مهمتر ازآن در بحث تعلیم وتربیت صحیح با مشکلات جدی مواجه اندو در عین حال زمینه های دزدی هم برایشان فراهم و زمینه های مهار آن هم ناکافی است آیا تنها اکتفا به مجازات های "حداکثری" چون قطع دست ،می تواند راهگشا باشد؟

بنابراین ،مجازات باید "اقل"ترین کار باشد نه "حداکثر" ترین آن. زیرا بحث بکاربستن حداکثری باید در مربوط به پیشگیری ها باشد نه در باب مجازات ها.زاویه ی نگاه "اقلی"گرایی ها را می توان به حوزه های دیگری از  دین چون عباداتی مانند نماز و روزه  یا عمل های دینی از جمله خمس و زکات  نیز تسری داد.زیرا "خمس" و "زکات"نیز حداقل وظیفه‌‌‌ی مالی افراد است و البته قطعاً اگر کسانی بخواهند فراتر عمل کنند "آزاد و مختار"ند.(ناگفته نماند که ما در این بحث وارد مناقشه های فقهی احکام که میان فقهای درون مذهبی وجود دارد نمی شویم ).

(ادامه در گفتار بعد)