تئوری باستانگرایی در ایران ،انگیزه ها ،واقعیت ها

*عزیزاله احمدی - معاون فرهنگی ایران اُنا:

"باستانگرایی"به عنوان ایده ی بازگشت به ادوار تاریخی یا باستانی در تاریخ اجتماعی ایران، دارای مبانی و معناهای متفاوتی است. صرف نظر از برخی اشتراکات نظری از جمله داعیه ی  "ایران دوستی"(میهن پرستی) و نیز تلاش برای بازسازی ایرن بر مبنای عظمت باشکوه تاریخ گذشته آن ، اندیشه های باستانگرایانه از یک دستی معناداری برخوردار نیست. به نظر می رسد یکی از دلایل چنین اختلاف و عدم یکدستی را بتوان درانگیزه های متفاوت باورمندان به آن جستجو کرد که گاه دامنه ی آن (برخلاف ادعاهای یاد شده ) به رویکردهای تهدیدآمیزی علیه  موجودیت انسجام ایران و انگیزه های میهن دوستانه آن منتهی شده است. دراین گفتار سعی بر آن است بتوان برخی از برجسته ترین انگیزه های باستانگرایانه  را در طول تاریخ پیدایش ، اوج و ادامه حیات آن بدست داد تا از درون این انگیزها بتوان به مزیت و معایب چنین پدیده ای دست یافت.

"باستانگرایی"را اگر به معنای "گذشته گرایی" معنا کنیم ،سابقه و یافتن مصادیقی برای آن را می توان در خود ادوار باستانی نیز جستجو کرد.برای مثال هنگامی که در دوره ساسانیان ،انوشیروان ،دستور به گردآوری قصص و حکایات ملی و کهن ایرانی که درباره شاهان و پادشاهان نوشته شده بود را صادر می کند (رک :شاهنامه فردوسی، 1370، به تصحیح "ژول مول ،ج 1،ترجمه جهانگیری،ص6)،درواقع نسبت به دوران خود،می توان آن را نوعی بازگشت به گذشته یا باستانگرایی تلقی کرد.

باستانگرایی به عنوان حقیقتی تاریخی در ایران، در بسیاری از موارد تقابل بین ملیت و دین  را در اذهان تداعی می کند.در حالی که این ذهنیت بر واقعیات تاریخی و عقلی محکمی استوار نیست.زیرا در کشوری همانند ایران که تاریخش همواره پیوندی ناگسستنی با دین و ملیت داشته است ،هیچگاه این دو (ملیت و دین)در تعارض و علیه یکدیگر موضع نگرفته اند.این رویه دست کم تا قبل مشروطیت ادامه داشت اما ازآن هنگام که جامعه ما تحت تاثیر اندیشه های عصر روشنگری و دوران رنسانس اروپاییان قرار گرفت به مرور رابطه این دو که در مواقع بسیار، حامی و تقویت کننده یکدیگر بودند، کما بیش به ضعف و شکنندگی هایی به ویژه در دوران حکومت رضاشاه پهلوی ، گرایید.بنابراین بروز تضاد یا تخاصم بین دین و ملیت ،پدیده ای است که در دوره معاصر آنهم در قالب مباحثی چون "باستانگرایی افراطی" به ظهور رسیده است. به بیان بهتر تجربه ظهور باستانگرایی افراطی در تاریخ اجتماعی ایران مقارن با  دوره مشروطه و دولت پهلوی اول(رضا شاه) اتفاق افتاد اما این جریان فکری که با اندیشه های وطن دوستی خود را نمایان می کرد به مرور به سمت تضعیف دین و در نتیجه به نفع توسعه‌ی فرهنگ غرب در ایران به خدمت گرفته شد. به گونه ای که می بینیم پس سالهای شهریور 1320 ( آغاز دولت دوم پهلوی یعنی محمدرضا شاه) از جنبه های عقلانی خود فاصله های بیشتری گرفت و عملا به سمت "احساسی گرایی" به تاریخ ایران باستان، تغییر رویه داد .با وجود این، مروجان باستانگرایی در طول این دوره کوتاه نخستین ، برای رسیدن به اهداف خود دست کم به سه دستاویز مهم تمرکز کرده بودند.

نخست:حذف تدریجی دین از سیاست و حکومت داری که به زعم آنان، عامل عقب ماندگی و مانع توسعه یافتگی ایران بود.

دوم:ترویج باور های دین "زرتشت" و اشاعه ی آموزه های این دین باستانی در جامعه .( البته نه به منظور دینی جایگزین )، به هدف بازخوانی و یادآوری دوران پیش از دین باوری اسلامی مردم ایران

سوم:تلاش برای برتر نشان دادن زبان و ادبیات پهلوی جهت احیای دوباره شکوه تمدنی ایران باستان آنهم از طریق عصاره ادبیاتی این مرزوبوم یعنی شاهنامه فردوسی.

باری ،به نظر می رسد آن چه که امروزه برخی تحت عنوان باستانگرایی  در صدد تئوریزه کردن آن در جامعه و ذهنیت ایرانی برآمده اند این باشد که بتوان با دستکاری یا برجسته نمایی تاریخ و فرهنگ باستانی این مرز وبوم ، علایق باستانی و ملی را به جای آیین های قومی و دینی معاصر،جایگزین کنند. بنابراین این روند ضمن ادامه جریان پیش از انقلاب اسلامی،در دل خود گاه بصورت پنهان یا آشکار دو هدف دیگر را نیز دنبال می کند یکی رواج فرهنگ یا فرهنگ های بیگانه ای که با فرهنگ بومی ملیت ایرانی ناهمخوان است و دیگر ی دین ذایی و کم رنگ کردن باورهای دینی (اسلامی) مردم .

(در گفتاربعدی به مزیت یا معایب  پدیده باستانگرایی در ایران اشاره خواهد شد)