سال انتخابات است و همه سیاسیون در عرصه های مختلف به تکاپو افتاده اند. وکلای مجلس بیش از دیگران در این میدان سهم دارند و هر کدام به شیوه ای عمل می کنند. سوال ها و تذکرها و ... بیش از هر وقت دیگری است و اظهارنظرهای انتقادی از دولت شدت گرفته است.

نمایندگان مجلس این هفته آنقدر پرکار بودند که گویا همه چیز در روی دور تند است. طرح استیضاح وزیر راه و شهرسازی را با ۳۰ امضا تقدیم هیأت رئیسه مجلس کردند. وزیر فرهنگ را احضار و او را با دومین کارت زردی که اتفاقا رنگ و بوی نفت هم داشت، راهی کردند. استیضاح وزیر آموزش و پرورش نیز کلید زده تا با یک وقفه یک هفته ایی در کمیسیون به آن پرداخته شده و اجرا شود. سوال های پی در پی از وزرا در کمیسیون های تخصصی نیز به قوت خود باقی است. در این میان ظریف و همکارانش در تیم مذاکره کننده هسته ای بیش از دیگران زیر ذربین مجلس قرار دارند و هر از گاهی مهم ترین پروژه دولت در عرصه سیاست خارجی به سیبل انتقادات تبدیل می شود. طرح هایی مانند الزام دولت به حفظ حقوق هسته ای و نامه ها و بیانیه ها نوشته می شود.

این همه ماجرا نیست و مجلسی ها از مسایل اقتصادی نیز غافل نیستند. یک روز به افزایش نرخ سود می پردازند و کنترل قیمت ها را خارج از کنترل دولت می دانند. یک روز هم به سر سطر و اینکه تحریم ها مهم هست یا نیست باز می گردنند. برخی اظهارنظرها و انتقادات نمایندگان نشان می دهد که به نقش مجلس و خود در شکل گیری بسیاری از مسایل کشور توجه چندانی ندارند. به نحوی در مسایل اقتصادی به دولت انتقاد می شود که گویا مجلس هیچ ابزاری برای دخالت در این عرصه ندارد و همین مجلسی ها نبوده اند که بودجه سالانه کشور یا قوانین اثرگذاری همچون هدفمندی را به تصویب رسانده است.

بدون شک تذکر، سوال، استیضاح و ... از جمله ابزارهای قانونی است که مجلسی ها در اختیار دارند تا در جهت انجام وظایف نظارتی خود اقدام کنند اما افزایش قابل توجه و تامل در بهره گیری از این ابزار در ماه های اخیر این سوال را ایجاد می کند که آیا این تکاپو در مجلس ارتباطی با سال انتخابات دارد؟ آیا این سوال ها و استیضاح ها به هشدارهایی که برخی از نمایندگان در مورد شکل گیری مجلس آتی می دهند مرتبط است یا خیر؟ دغدغه اصلی نمایندگان اجرای صحیح قوانین در جهت تامین منافع ملی کشور است یا بهره گیری از اندک فرصتی که مانده برای افزایش منافع حزبی و جناحی؟

رفتارشناسی نمایندگان مجلس
پاسخ به این سوالات نیازمند بررسی عملکرد مجلس با یک رویکرد رفتارشناسانه است. حشمت الله فلاحت پیشه، تحلیلگر مسایل سیاسی و نماینده پیشین مجلس ضمن تاکید بر این که نباید یک حکم کلی در مورد همه رفتارهای مجلس صادر کرد، به فرارو گفت: نمی توان با یک حکم مطلق همه رفتارهای نمایندگان مجلس را در قالب رفتار انتخاباتی و یا مبتنی بر وجدان نمایندگی تعریف کرد.

وی با اشاره به این که قضاوت در این خصوص مستلزم تجزیه و تحلیل جداگانه رفتارهای مختلف مجلس است، گفت: نمایندگان مجلس به طور کلی دو وظیفه قانون گذاری و نظارتی دارند. در حوزه نظارت نیز برای نمایندگان چهار ابزار تذکر، سوال، تحقیق و تفحص و استیضاح در نظر گرفته شده که به ترتیب اهمیت مساله، مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته سوال از رییس جمهور از جنبه های پرشدت نظارت است. به هرحال نمایندگان مجلس در شرایط خاص و بر حسب اهمیت موضوع از یکی از این ابزارها استفاه می کنند.

نماینده پیشین مجلس ادامه داد: اکنون هم که شاهد افزایش تعداد تذکرات، سوال ها و کارت زردها یا استیضاح ها در مجلس هستیم ضروریست که هر یک از موارد را به طور جداگانه بررسی کرد و دید که در قالب نظارت و نقد سازنده بوده است یا رفتار انتخاباتی. به اعتقاد من نکته قابل توجه این است که جامعه ایران یک جامعه کاملا سیاسی است لذا به خوبی درک می کند که کدام رفتار بر اساس نقد سازنده است و کدام رفتار جنبه تخریبی دارد.

فلاحت پیشه همچنین گفت: قانون گذار این اختیارات نظارتی را عطف به بهبود اوضاع در اختیار مجلس و نمایندگان قرار داده است تا در جهت حفظ منافع ملی به کار گرفته شود و مردم این را به خوبی درک می کنند.

وی با اشاره به افزایش قابل توجه نظارت ها در مجلس، گفت: این افزایش تحت تاثیر چند عامل است. نخست آنکه بر اساس تجربه دورهای گذشته مجلس می دانیم که نمایندگان در سال انتخابات فعالانه تر عمل می کنند. آنها سعی می کنند که عدم تحقق همه وعده های داده شده از سوی دولت ها و خودشان طی چهار سال گذشته را در سال آخر آسیب شناسی کنند. این مساله را می توان تا حدی به نقش اثرگذار دولت ها در تحقق وعده ها مربوط دانست اما از سوی شائبه «گردن دولت اندازی» را هم ایجاد می کند.

این تحلیگر مسایل سیاسی افزود: عامل موثر دیگر در افزایش رفتارهای نظارتی مجلس، شرایط روز مملکت است. اکنون که دولت روحانی در دومین سال خود قرار داد و بخشی از وعده های آن در سطح کلان محقق نشده است، نمایندگان سعی میکنند به انتظارات مثبتی که در حوزه های مختلف اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و ... ایجاد شده بود اما تامین نشد در قالب تذکر، سوال و ابزارهای نظارتی دیگر رسیدگی کنند.

به گفته وی سومین عامل موثر در افزایش سوال ها و تذکرها و ... در سال آخر مجلس به حوزه مدیریتی مربوط می شود.

فلاحت پیشه استیضاح وزیر آموزش و پروش را یکی از این موارد دانست و توضیح داد: در سال آخر به مسایل و مشکلات موجود در حوزه های مدیریتی که شامل عزل و نصب ها در سطح شهرستان و ... می شود توجه بیشتری صورت می گیرد. توجه داشته باشیم که تمرکز روی این بخش در سالهای ابتدای مجلس یا کمتر بوده و یا به خاطر محافظه کاری نمایندگان عنوان نمی شده است اما سال انتخابات که می شود، نمایندگان از جلد محافظه کاری در می آیند و به این مسایل و مشکلات بیشتر توجه می کنند.

وی افزود: به اعتقاد من استیضاح فانی از شکل گیری چالش های انتخاباتی در حوزه های انتخابیه که بخشی از آن به عرصه مجلس منتقل می شود، بی تاثیر نیست.

نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی با تاکید بر اینکه قضاوت در مورد رفتار نمایندگان به عهده مردم است، گفت: ابزارهای نظارتی مجلس، ابزارهایی است که باید در قالب حضور ناظرانه در تحولات مدیریتی کشور به کار گرفته شود و رنگ خودکامگی نداشته باشد زیرا در این صورت به خوبی از سوی مردم درک می شود.

وی همچنین گفت: قانون برای تشخیص این امر معیارهای مناسبی تعیین کرده است که مهم ترین آن قوانین برنامه توسعه کشور است. قانون برنامه توسعه پنجم در نه فصل سنگ محک مناسبی برای این است که بدانیم عملکرد نمایندگان مجلس در حوزه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ... مبتنی بر دغدغه های شخصی است یا دغدغه اجرای مناسب قانون در کار است.

فلاحت پیشه در پاسخ به این پرسش که خود شما عملکرد مجلس را به خصوص در ماه های اخیر در کدام قالب ارزیابی می کنید، گفت: با کمال تاسف باید بگویم که اگر رفتارهای مجالس گذشته و مجلس فعلی را با معیار قانون برنامه توسعه بررسی کنیم به این نتیجه می رسیم که بخش عمده ای از ابزارهای نظارتی در قالب نقد سازنده به کار گرفته نمی شود.