* فرهاد (خانجان چگنی) - کارشناس ارشد باستان شناسی و استاد دانشگاه:

شوش

شوش از جمله محوطه­ های نادر و منحصر به فرد باستانی است که مطالعات و کاوش­های آن از اواخر قرن نوزدهم میلادی آغاز و تا عصر حاضر کم و بیش ادامه داشته است.

علیرغم اینکه درباره ­اش مطالب زیادی گفته­ و نوشته­اند، اما تپه­ های شوش هنوز رازهای ناگفتۀ بسیاری در دل خود نهفته دارند. اهمیت این کهن شهر در انباشت لایه­های فرهنگی و تمدنی به عنوان یک مرکز سکونتی، حکومتی و آیینی است، که هزاران سال استمرار داشته است. بر اساس داده­های باستان شناسی تمدن­هایی از آغاز هزارۀ چهارم پیش از میلاد تا قرن سیزدهم میلادی شناسایی شده که بدون وقفه در این شهر تداوم داشته‌اند. بر اساس آثار بازمانده از تپه­های شوش این تمدنها در کنار یا بر روی هم جای گرفته‌اند. این استمرار حیات و آبادانی شوش طی تاریخ طولانی خود از جمله ارزش­های ویژه و منحصر به فرد این محوطۀ باستانی است که آن را از دیگر نقاط باستانی جهان متمایز می­سازد.

وسعت محوطۀ باستانی شوش، بنابر شواهد باستان شناسی، نزدیک به چهارصد هکتار است. این محوطه پهناور از اواخر قرن نوزدهم میلادی هنگامی که پای فرانسویان به شوش رسید، پس از تهیۀ نقشه­های مختلف بر اساس وضعیت تپه­ها و نشیب و فرازهای آن، این محوطه را به چهار قسمت تقسیم و نامگذاری کرده­اند، که امروزه نیز به همین نام­ها معروفند؛ تپۀ بلندتر را که در جنوب غربی واقع شده «ارگ» یا «آکروپل»، تپۀ شمالی را «آپادانا»، تپۀ سوم را که در شرق این دو تپه جای دارد «شهر شاهی» نام دادند و تمامی محوطۀ سمت شرق و شمال این فضای پهناور را به نام «شهر صنعتگران» یا «پیشه­وران» یاد کرده­اند.

مقالۀ حاضر قصد ورود به یک بحث تخصصی در حوزۀ باستان شناختی شوش را ندارد اما از آنجایی که هدف این نوشتار کمک و تسریع در ثبت جهانی شوش است، لذا در ادامه با بهره­مندی از منابع ذکر شده در پایان مقاله، صرفاً به ذکر مطالبی در راستای این هدف مهم بسنده می­گردد. در سال 1968 میلادی پرفسور لوبرون از هیئت باستان شناسی فرانسوی به سرپرستی ژان پرو در قسمت جنوبی تپۀ آکروپل در بلندترین نقطه برای روشن کردن طبقات و لایه­های باستانی اقدام به کاوش نمود، که از سطح تپه تا خاک بکر 27 لایه باستانی آشکار گردید. آثار و شواهد بدست آمده از قدیمی­ترین لایه یعنی لایه 27 نشانگر استقرار دایمی شوش در حدود هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح بوده که به طور مداوم در تمام طول تاریخ ایلام مورد سکونت و استقرار بوده است. از لایه­های مختلف این ترانشه اطلاعات ارزشمندی دربارۀ دوران آغاز ایلامی و آغاز خط و ادبیات و نیز آغاز تاریخ و دوران تاریخی ایلام و تشکیل شهر شوش بدست آمده است.

شهر شوش بعنوان مرکز و پایتخت امپراتوری ایلام با داشتن معابد بزرگ به مرور مرکزیت کلیه مناطق مسکونی در دشت خوزستان را به دست آورد. شوش بیش از بیست و دو قرن در طول حکمرانی تمام سلسله­های پادشاهی ایلامی در این امپراتوری پهناور با ایالات و شهرهای متعدد آن تا زمان انقراض ایلام در 640 پیش از میلاد بدست آشوریان همچنان مرکز این امپراتوری باقی ماند.

با انهدام و غارت شهر شوش بدست آشور بانی پال بود که امپراتوری بزرگ ایلام به یکباره منقرض گردید.

در کاوش­های شوش از دورۀ ایلامی­ها آثار معماری فراوانی بدست آمده، که نمودار چگونگی پیشرفت و تکامل فنون معماری و شهرسازی است. علاوه بر آثار معماری، اشیاء ارزشمند فراوانی از این دوره بدست آمده که از جملۀ آنها مجسمه­های کوچک و بزرگ اهمیت خاصی دارند. در بین این مجسمه­ها هر چند عمدتاً شکسته و ناقص­اند. مجسمۀ برنزی ملکه ناپیراسو همسر اونتاش گال (پادشاه ایلامی و بنیانگذار شهر دور اونتاشی، چغازنبیل) نشانگر اوج هنر مجسمه­سازی در این دوره است. قانون نامه حمورابی و ستون یاد بود نارام سین و ظروف سفالین بسیار ظریف با نقوش تزیینی زیبا، که در میان آنها جام سفالین معروف شوش نیز بچشم می­خورد. از دیگر آثار برجستۀ این دوره هستند که متأسفانه بیشتر آنها در موزه لوور فرانسه نگهداری می­شوند.

با تأسیس امپراتوری عظیم هخامنشی، شوش با تمدن چندین هزار سالۀ درخشان خود، هنوز آن اهمیت را داشت که بار دیگر تجلی کند و پایتخت دولت هخامنشی، و سرانجام قلب و مرکز جهان گردد داریوش شوش را به عنوان پایتخت شاهنشاهی هخامنشی انتخاب کرد و به آن مرکزیت سیاسی و اداری داد. شوش در دورۀ هخامنشی مجد و عظمت گذشتۀ خویش را باز یافت و چهارراه شرق و غرب گردید. با توجه به اهمیت و موقعیت جغرافیایی و سیاسی خاص شوش بود که راه بزرگ موسوم به «راه شاهی» که به دستور داریوش اول احداث گردید، ارتباط این شهر و پایتخت مهم را به نقاط مختلف دنیا در کمترین زمان ممکن برقرار می­کرد. پادشاهان هخامنشی هر کدام کاخها و بناهای عظیمی در شوش بر روی بقایا و آثار دوران ایلامی بنا کردند. از جمله از همه مهم­تر کاخ آپادانا است که به دستور داریوش اول احداث گردید. داریوش در کتیبه­ای شرح ساختمان کاخ آپادانا را بیان کرده که خوشبختانه این کتیبه اطلاعات ارزشمندی در این زمینه بدست می­دهد. این کاخ محوطه­ای حدود 250 متر طول را در جهت شرقی و غربی و 150 متر عرض را در جهت شمالی جنوبی فرا گرفته است. کاخ­های هخامنشی معمولاً مرکب از چهار قسمت بود: دروازۀ اصلی ، تالار پذیرایی، تالار بار عام و اطاقهای مسکونی. اصول معماری پاسارگاد در ایجاد این کاخ نیز رعایت شده، بدین طریق که تالار مرکزی سه ایوان ستون­دار دارد و در گوشه­های شمالی و شرقی دو اطاق کوچک مربع واقع شده است. سقف آپادانا روی شش ردیف که هر ردیف دارای شش ستون از سنگ بوده، جمعاً 36 ستون تکیه داشت. این ستونها را با مهارت فوق­العاده­ای بالا برده بودند. ساقۀ ستونها شیار دارد و پایۀ آنها مربع و سر ستونشان مرکب از قسمت قدامی دو گاو نر است که در ارتفاع بیست متر از کف تالار قرار گرفته بودند. در دوران­های کهن هرگز تا آن تاریخ هنر معماری نتوانسته بود چنین جرأت و جسارتی از خود نشان دهد. هر ایوان ستون­دار شامل دو ردیف شش ستونی بود، هر پایه ستون از حیث شکل و زینت، با پایۀ ستون دیگر فرق داشت و به شکل گلدان برگشته بود.

تمام تزیین کاخ آپادانا به وسیله آجرهای لعابدار با نقش سربازان جاویدان، نقش شیر و جانوران افسانه­ای همچون گاو و یا شیر بالدار، نقش فروهر و نقش گل نیلوفر آبی (Lotus) دیده می­شود. از آثار دورۀ هخامنشی علاوه بر کاخ آپادانا در سمت غربی رودخانۀ شاوور بقایای کاخ دیگری از این دوره بجای مانده که به کاخ اردشیر معروف است. این کاخ دارای تالاری به اندازه­های 60/34 × 5/37 متر و تأسیسات جانبی است. تالار ستون­دار دارای 64 ستون، 8 × 8 ردیف بوده است. در سمت شمالی ایوانی است که دو ردیف ستون 5 تایی دارد. پایه ستون­ها از جنس سنگ بوده و دیوارها همچون آپادانا از خشت است. هر چند پایه ستونهای این کاخ از سنگ ساخته شده­اند ولی احتمالاً ستونها از چوب بوده و روی آن را با گچ پوشانیده و با رنگ نقاشی کرده­اند. احتمالاً این کاخ به دست اردشیر دوم ساخته شده است.

در شرق تپۀ آپادانا «شهر شاهی» قرار دارد. بر اساس شواهد موجود در دورۀ هخامنشی محل زندگی درباریان بوده است. این قسمت که به شهر پانزدهم نیز معروف است طی یک کاوش وسیع و طولانی مدت توسط پرفسور گیرشمن تا عمق حدود ده متر ،‌‌ پانزده لایه تمدنی شناسایی شد که از بالا به پایین لایه­های یک الی سه مربوط به دورۀ اسلامی، لایۀ چهارم دورۀ ساسانی، لایۀ پنجم و ششم دورۀ اشکانی، لایۀ هفتم دورۀ سلوکی و لایۀ هشتم مربوط به دورۀ هخامنشی است. از لایۀ نهم تا پانزدهم به دوره­های مختلف ایلامی تعلق دارد که قدیمی­ترین آنها لایه پانزدهم یا شهر پانزدهم است که قدمت آن به قرن هجدهم پیش از میلاد می­رسد.

بخش شرقی و شمال شرقی تپه­های شوش که قسمت بزرگی از محوطه باستانی شوش را به خود اختصاص داده است شهر صنعتگران (پیشه­وران) نامیده می­شود.

پرفسور گیرشمن سه لایۀ تمدنی در آن تشخیص داد، لایه اول اسلامی، لایه دوم اشکانی و لایه سوم و زیرین مربوط به دورۀ هخامنشی است که وی آن را یک روستای هخامنشی نامیده است. گیرشمن بر فراز بلندترین بخش شهر صنعتگران هم کاوش نموده و بقایای یک مسجد مربوط به قرن اول و دوم هجری را بدست آورده است. که احتمالاً مسجد جامع شهر بوده است. مسجد شوش دو دورۀ ساختمانی داشته است. مسجد کهن­تر متعلق به اواسط قرن اول هجری بوده است. بعد از ویرانی مسجد اولیه، در قرن دوم هجری بر روی آن مسجدی بزرگتر و وسیعتر بنا نموده­اند. هر دو مسجد دارای نقشه­ای تقریباً یکسان هستند، یعنی یک حیاط مرکزی که از سه طرف با رواق­های ستوندار و در بخش منتهی به سمت قبله با یک شبستان ستوندار احداث شده­اند. در مرحلۀ دوم در گوشه شمال شرقی مناره­ای نیز به مسجد اضافه شده است.

در سمت غرب محوطه باستانی شوش و در ساحل شرقی رودخانۀ شاوور آرامگاه حضرت دانیال(ع) قرار دارد. حضرت دانیال(ع) از پیامبران بزرگ الهی ملقب به نبی الله است. بارگاه زیبای آن حضرت با گنبدی بلند از نوع اورچین با دو گلدسته در طرفین ایوان ورودی با تزیینات آینه­کاری مزین شده است.

فهرست میراث جهانی یونسکو چیست؟

این فهرست، در حقیقت یکی از ابزارهایی است که در معاهده «میراث جهانی یونسکو» به سال 1972 پیش­بینی شده است؛ به این ترتیب که پس از بررسی خرابی­های ناشی از جنگ جهانی دوم معاهده­ای برای حفاظت از آثار فرهنگی و طبیعی در جهان شکل گرفت تا بدین ترتیب، آثاری که منحصر به فرد بوده و دارای مؤلفه­های جهان شمول هستند، نگهداری شده و به جهانیان معرفی شوند. به عبارت دقیق تر میراث جهانی یونسکو (به انگلیسی: World Heritage Sites) نام عهدنامه­ای بین­المللی است که در تاریخ 16 نوامبر 1972 میلادی به تصویب مجمع عمومی یونسکو رسید. موضوع آن حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است که اهمیت جهانی دارند و متعلق به تمام انسان­های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص، محسوب می­شوند. بر پایه این کنوانسیون کشورهای عضو یونسکو، می­توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوطه، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود. این کنوانسیون از یک دیباچه و 38 ماده در هشت فصل تشکیل شده است. مکان­های میراث جهانی ثبت شده در سازمان یونسکو، مکان­هایی مانند جنگل، کوه، آبگیر، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه و یا شهر هستند که در فهرستی که توسط برنامه میراث جهانی بین­المللی، اداره می­شود، برقرار شده است، وجود دارند.

میراث جهانی بین­المللی، که توسط کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو که ترکیبی از 21 کشور عضو می­باشد، توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد، هر چهار سال یکبار تعیین می­شوند. این کمیته سالی یک بار نشست­های خود را در یکی از شهرهای جهان برگزار کرده و به بررسی درخواست­های رسیده برای ثبت اثر می­پردازد.

بر اساس اعلام سال 1392، 962 اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو، در این سازمان ثبت شده است، که 742 اثر جز آثار فرهنگی، 188 اثر جز آثار طبیعی و 29 اثر دیگر ترکیبی می­باشند.

در این معاهده فرهنگی که به امضای 189 کشور عضو یونسکو رسیده، ارزش­گذاری به گونه­ای است که برای شناسایی یک میراث جهانی(خواه آثار فرهنگی یا طبیعی)، ده معیار تعریف شده و البته دارا بودن یک معیار هم برای اثبات شایستگی ثبت آن بسنده می­کند. این ده معیار عبارت­اند از:

معیارهای آثار فرهنگی :

1) نشان­دهنده یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی باشد.

2) نشان­دهنده تبادل ارزش­های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه­ریزی شهری یا طراحی چشم­انداز باشد.

3) گواهی بی همتا یا دست کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته باشد.

4) نمونه­ای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان می­دهد.

5) نمونه برجسته­ای از تعامل بین انسان و محیط زیست و یا نماینده­ی یک فرهنگ باشد.

6) به طور مستقیم مرتبط با رویدادها یا سنت­های زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی دارای اهمیت عالی جهانی باشد.

معیارهای آثار طبیعی:

7) پدیده­ای بی­ نظیر طبیعی با زمینه­های استثنایی و زیباشناسی باشد.

8) نمونه­ی برجسته از مراحل و تغییرات تاریخ زمین شناسی باشد.

9) نمونه­ی برجسته از فرایندهای زیست محیطی و بیولوژیکی در تکامل و توسعه­ی زمینی، اکوسیستم­های ساحلی و دریایی و جوامع از گیاهان و حیوان­ها باشد.

10) شامل زیستگاه­های طبیعی مهم از نظر تنوع زیستی و حاوی گونه­های در خطر باشد.

البته ثبت آثار در فهرست میراث جهانی یونسکو ضوابط و شرایط و جزئیات دیگری نیز دارد که برای جلوگیری از اطناب کلام از ذکر آنها خودداری می­گردد.

ایران سه سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو در تاریخ چهارشنبه 26 فوریه سال 1975 به کنوانسیون میراث جهانی یونسکو پیوست. کشور ایران نیز با پیروی از این روند، ثبت آثار ملی خود در فهرست میراث جهانی یونسکو را از سال 1358 خورشیدی آغاز کرد. علی رغم فراز و فرودهایی که در این زمینه به دلایل گوناگون وجود داشته، اما در مجموع تاکنون با ثبت 17 اثر در زمینه میراث فرهنگی کارنامه قابل قبولی برای کشورمان محسوب می­گردد.این 17اثرعبارتنداز:تخت جمشید،چغازنبیل،میدان نقش جهان اصفهان،باغ ایرانی(باغ پاسارگاد،ارم و...)،کاخ گلستان،شهرسوخته،گنبدسلطانیه،مسجدجامع اصفهان،گنبدقابوس،تخت سلیمان،ارگ بم،مجموعه تاریخی بیستون،مجموعه کلیساهای ارامنه آذربایجان،سازه های آبی شوشتر ، مجموعه پاسارگاد، بازارتبریز ،بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی . با این توضیح که آثار به ثبت رسیده، همگی فرهنگی هستند و تاکنون هیچ اثری در زمینه میراث طبیعی از ایران ثبت نشده است.

ادامه دارد...