ﻣﻘﺪﻣﻪ

حوادث کم وبیش تاثربرانگیزی که گاه درقالب خشونت هایی چون "قتل"دریک اجتماع به وقوع می پیوند ذهن نقادافرادجامعه رابه این پدیده ی  غیرانسانی معطوف می دارد تا تامل کندکه چگونه ممکن است انسانی،دستش به خون انسانی دیگربیالاید؟. قطعاً کمتراجتماع بشری وجوددارد که افرادش خواستارخشونت درجامعه باشندلذا کمتراجتماع بشری هم می توان یافت که ازرشدعقلی وانسانی برخوردارباشدامایکی ازاصول مهم فرهنگی واجتماعی آن "خشونت"باشد.وقتی درجامعه ای خشونت هایی چون قتل به وقوع می پیوندد چنانچه ریشه های آن شناسایی نشود واززمینه های بروزآن جلوگیری نشود به مرور فرهنگی را شکل خواهد دادمبنی براین که افرادبوسیله خشونت می توانند، تضادها ،اختلافات یامشکلات خودباهمنوعانشان را تسویه کنند!! .

به طور کلی، ‌همه خشونت های منجر به قتل هااز شرایط یا ویژگی های یکسانی منشعب نمی شوند. از این رو،  نمی توان برسرنوع بندی آنها به اجماعی واحد دست یافت.باوجوداین قتل هارامی توان دردوگروه عمده دسته بندی کرد. یکی طراحی شده وتعمدی  ودیگری غیرعمدی و احساسی . ﻗﺘﻞ (ﻋﻤﺪ) بعنوان نوعی خشونت ،یکی از ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮﻉ ﺟﺮﻡ  هاست  که ﺻﺪﻣﺎﺕ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺒﺮﺍﻧﻲ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ  قاتل ومقتول  ﻭ ﺑﻪ ﺗﺒﻊ ﺁﻥ ﺑﻪ کل ﺟﺎﻣﻌﻪ  واردمی کند.شناخت وﺑﺮﺭﺳــﻲ ﻋﻮﺍﻣــﻞ ﻣﻮﺛــﺮ ﺑﺮ ﻭﻗﻮﻉ این  آسیب  اجتماعی ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻧﺪ ﻛﻤﻚ ﻓﺮﺍﻭﺍﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺎﻫﺶ ﺍﻳﻦ ﻭﺍﻗﻌﻪ ﺧﺸــﻮﻧﺖ ﺑﺎﺭ ﺩﺭ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺩﺍﺷــﺘﻪ ﺑﺎﺷــﺪ .

هرچنددرفرهنگ سیاسی"خشونت"ازدیربازمدافعان ومنتقدانی داشته است لکن مادراین بحث به انگیزه های "قتل"ازمنظرسیاست نمی پردازیم بلکه کانون توجه مارا جامعه ،اخلاق وفرهنگ آن به خودمعطوف خواهدکرد.تا ببینیم زمینه ی بروزخشونت بویژه "قتل" دربین برخی افرادجامعه چیست؟ واین که آیا می توان  باعقلایی واخلاقی کردن زندگی ازخشونت های منجربه قتل جلوگیری کرد؟

در خصوص این که چرا یک فرد، به خشونت منجربه قتل اقدام می کندمی توان نظرگاه های گوناگونی را ابرازکرد.گاه ستیز های غیرعقلانی بمنظور دستیابی به منابع ومنافع وگاه عدم یا ضعف پیوستگی  افرادیک جامعه باهم وگاه خودخواهی های افراطی و... عامل وقوع خشونت های منجربه قتل است.بنابراین اگربتوان افرادرابه گونه ای تربیت کردتا بتوانندبااصول وارزش های انسانی ،پایبندی به قانون ،احساس وابستگی وهمبستگی هیمیشگی داشته باشند،عملاً توانسته ایم جامعه راباکمترین احتمال استفاده ازخشونت ورفتارهای نامشروع مواجه کنیم ودرنتیجه نازل ترین شرایط را برای بروزقتل ایجاد کنیم .به نظرمی رسدضرورت بازنگری درفرهنگ و اجتماع از منظری تازه‌ باید مورد بحث قرار ‌گیرد وبه تغییر ساختارهای فرهنگی و اجتماعی بیش از پیش توجه ‌شود تا آنها رابر مبانی عقلانی تری ،برساخته کرد..باری ،باآگاهی به این که عوامل زمینه ساز ارتکاب وانگیزه ی  قتل فراوانند اما دراین بحث به طورگزینشی به برخی ازاشاره خواهیم کرد .

برخی علل بروز

دراجتماعات انسانی ،یکی از دل آزارترین وضعیت ها،وجودخشونت است. خشونت، تهدیدیاانجام عملی عمدی است که معمولاً منجربه آسیب جسمی وگاه قتل دیگری می شود.متاسفانه علی رغم تفاوت های عمیقی که میان جوامع غیرانسانی وانسانی وجوددارد،این رفتاروعمل جز ویژگی های شناحته شده جوامع بشری است.جای تعجب است که باوجودعدم سازگاری این عمل شرارت بار وتلخ بافلسفه حیات انسان،بازیکی ازشاخصه های بسیاری ازجوامعه انسانی خشونت وقتل است. دریک جامعه ،افزایش رفتارهای  خصمانه وخشونت آمیز، رابطه ی معناداری با شرایط واوضاع روانی واجتماعی فردخشونت گرا دارد.چنین فردی باارتکاب قتل، دراصل نقض  کننده هنجارهای مشترک اجتماعی-و فرهنگی است.هرچند شواهد متناقضی وجوددارد که نشان می دهد محرومیت ها ،شهرنشینی،ساختاروترکیب جمعیتی یا ناهمگونگی اجتماعی وفرهنگی دربروز خشونت های منجربه قتل موثرنداما می توان به آن برخی علل ذیل رانیزدربروزآن برشمرد.

وجودروابط اجتماعی –اخلاقی تضعیف شده 

رابطه اجتماعی رامی توان  رابطه ی میان زندگی موجودزنده  با هم نوعان خوددانست .توجه به  روابط اجتماعی، به شدت می تواند مارانسبت به مسائل اجتماعی وفرهنگی،دراجتماعی خاص یاری نماید.روابط اجتماعی، ارتباطی خاص  را برای افرادجامعه فراهم می کندتاآنان درتجارب هم شریک شوند  وفرد درفرایندی منطقی ازاین طریق  حس هویت خودرا برمبنای ارتباط با خانواده(یاافراددیگرجامعه)شیوه های فرهنگی ،جنسیت ،طبقه اجتماعی ،توانایی های روحی وروانی یا .... بنا می سازد. افراددرچارچوب روابط اجتماعی  است که می توانند روابط خود بامردم ،همسالان،همکاران را بهبودببخشد ودرنتیجه نسبت به اجتماع وجامعه وافرادآن احساس تعلق وتفاهم داشته باشند.ازآنجا که عدم رابطه ی اجتماعی می تواند برایجاداسترس ها وسلامت روان تاثیربگذارد می توان انتظارداشت که هرنوع ضعف درآن بازتابی جعلی از شخصیتی سالم رادرفردایجادمی نمایدکه درمواجه با تهدیدات آشکار فردرابه خشونت مجاب نماید.

 بنابراین خشونت ها، پرخاشگری ها، تبعیض های جنسیتی وقومی، اختلال درکنش های روزانه افراد، مراعات نکردن قوانین، عدم احترام متقابل در زندگی روزانه، عدم رعایت نظافت، عدم ظرفیت وتخصص در افراد وصد ها مشکل دیگر همه  بر ضعف در روابط اجتماعی برمی گردد. اختلالات دراین روند، باعث می شود فرد نتواند نقش یک فرد ایده آل و قابل قبول وموردانتظارجامعه بازی کنددر نتیجه هم برای خود، هم برای جامعه و هم برای ناظران رسمی وغیر رسمی اجتماع مانند حکومت و.. درد ساز شده است.

سهولت دسترسی به ابزار قتل:

دردسترس بودن سلاح های  سرد وگرم  مانند چاقو ،اسلحه و...  به هنگام خشونت یا نزاع ها دربروز قتل موثراست.وجودسلاح های شکاری (قانونی یا غیرقانونی) وحتی سلاح های جنگی که بدون هیچ توجیه عقلی ومنطق درسطح جامعه ونگهداری آن درمنازل متاسفانه بطوربالقوه احتمال  خشونت های منجرقتل  را (حتی بصورت خودکشی )افزایش می دهد.واقعاً کمتردلیلی می توان یافت که تاییدکند باید اسلحه ای درخانه نگهداری شود. زیرا مالکیت قانونی یاغیرقانونی اسلحه دردست افراد عملاً دادن فرصت قتل  دیگران به هنگام خشم و وتخریب ساختارهای فرهنگی واجتماعی یک جامعه است .زیرا جامعه ای که افرادآن  باوجودقانون سعی دربرطرف کردن منازعات واختلافات بین فردی وبین گروهی خودباخشونت واسلحه کشی می کنند  دراصل دربسیاری ازمناسبات خود مهیای  بروزناهنجاری وفروریزی ارزش های انسانی -اخلاقی است. وجودسلاح دردست افرادجامعه (قانونی ماننداسلحه های شکاری یا غیرقانونی)می تواند به تدریج باعث ایجادخرده فرهنگی شودمبنی براین که دیگران هم مجازندبرای رفع یادفع خطریاوحشت ازنبودن امنیت خود ، بطورقانونی یاغیرقانونی مبادرت به نگهداری اسلحه درمنزل خودکنند که این خود ناخواسته تشدیدکننده ناامنی وبالارفتن خطرخشونت های منجربه قتل خواهدبود.

باری مطالعات علمی نیزتاییدکننده این نظریه است که درهراجتماعی که اسلحه بیشتردردسترس افرادآن باشد مرگ ومیر درآن جامعه چه بصورت قتل وچه حودکشی بیشرخواهدبود ونکته قابل تامل این که نگهداری سلاح های گرم و وجودآن دردست افراد ،قربانیان دیگری راهم به کام خودفرو خواهدبرد که دراین میان کودکان وزنان بیشترین  آمار رابه خوداختصاص می دهند.حال سوال این است وقتی هیچ توجیه عقلی ومنطقی برای نگهداری سلاح دردست افراد وجودندارد چرا نباید درجمع آوری آن ازجامعه مبادرت ورزید؟

 ذهنیت طایفه گرایی:

وجود ذهنیت طایفه گرایی باعث می شودفرد خودرابه اشتباه محق بداندمعرف عدالت ومفسرظلم تلقی کندودرنتیجه خوددرجایگاه قاضی حکم صادرکندودرنهایت به عنوان مجری نیز به اجرای حکم بپردازد.چنین نگرش مطرودی که نشان از ماندن فرددردوران نوزادی عقل گرایی ومنطق است متاسفانه هنوزدرلایه های استدلال های معیوب برخی افراد جامعه دارای رسوبات معنی داریاست.

بنابراین وقتی فرهنگ طایفه گرایی به گونه ای کاذب  القاء کننده ی برتری قوم ،خانواده یازوربازوی !!خودمی کند به گونه ای که گاه باعث می شوند فرد شجاعت رانه درحق خواهی وانسانیت خواهی بلکه درخشونت وزور یا شخصی کردن به داوری امور بپردازد وبی آن که خویش را قائل به متابعت ازقانون عرف واجتماع باشد.فرهنگ طایفه گرایی، نمودی ازعدم رشداجتماعی ومدنیت است  وبه شدت محدودومحصوردرابعادومرزهای مشخص جغرافیایی منحط فکری برخی افراداست.

فرهنگ طایفه گرایی مانع ازآن می شودتاافراد خودیاقومیت خودرابه عنوان یک سازه (خرده فرهنگ) درساختارموزاییکی فرهنگ هایی قراردهدکه هویت یک جامعه رانمایان می سازد.لذااین ناهمگونه تصورکردن خودیاقبیله ی خودباعث می شود کمترین کمک رادرنظم ،بقای پویا وپایبندی به هنجارهای جامعه نکند وبه تبع ازبه ظهوررسیدن یابه بلوغ رسیدن یک نظام فرهنگی قوی ومنسجم ،به نحوموثری جلوگیری نماید. وجودچنین فرهنگی برذهنیت برخی افرادجامعه باعث می شود پیمانه ی فکری آنان فقط ازبرتری قبیله وخواسته های همان قومیت خودپرباشد ودرنتیجه چیزی جزشعله ورکردن پنهان خشونت ها که گاه بصورت قتل نیز نمایان می شود و نیزاتساع ارزشهاوآموزه های اخلاقی پیامدی به دنبال نخواهدداشت.

عزیزالله احمدی - معاون مرکز بررسی های اجتماعی ایران اُنا