مقدمه

امروزه  بحث مربوط به مساله ی زنان سرپرست خانوار جزء مقوله هایی است که نه تنها در کشور بلکه در شهرهای مختلف ذهن مسئولان را برای رفع یا کاهش پیامدهای ناگوار آن ،به خود جلب کرده است. 

این که زن یا زنانی در جامعه وجود داشته باشند که اجباراً یا اختیاراً ،ناچار باشند بدون مرد،به تنهایی  بار درآمد و تربیت خانواده ی خود را برعهده بگیرند،به مساله بغرنجی برای جوامعی که در آن زندگی می کنند، مبدل شده است.زنان سرپرست خانوار از نظر اشتغال و درآمد، با تن در دادن به مشاغل آسیب پذیر ،با ناامنی های متعدد اقتصادی واجتماعی روبرو شده اند که مسئولان را وا می دارد  تا به فکر چاره جویی برای رفع  نیاز های ویژه  این قشر اجتماعی برآیند. قشری  که عملاً نسبت به چشم داشت ها و ترصُّدهای خدماتی ،مالی، اطلاعاتی و بویژه  مراقبت ها وحمایت های بهداشت جسمی، روحی وروانی آنان چشم دوخته است .

شهر تاریخی و مذهبی شوش  از وجود چنین زنانی با چنان مشکلاتی  فارغ نیست. آغاز حرکت رو به رشد شوش معاصر برای در چنگ گرفتن توسعه ای همه جانبه  این ضرورت را ایجاب می کند تا مدیران شهری بتواند برای شهروندان شوش (مردیا زن) فرصت های برابر زیستن و تعالی ، به ویژه در بخش امنیت ، درآمد ، و بهداشت ایجاد نمایند. زیرا مردم شوش که وارث گنجینه های بیشمار دینی، اخلاقی ، تاریخی،فرهنگی و اقتصادی اند ، نباید شاهد گروهی از زنان سرپرست خانواری باشد که به دلیل عدم درآمد برای زندگی خود، احساس کم حرمتی یا نا دیده گرفتن کرامت انسانی خود باشند.

این گفتار در صدد است  نیمرُخی! واقعی را  از این نوع سرپرستان و مشکلات پیش روی آنان ، جهت حل تنگنا های زندگی شان ،به مردم و مسئولان شهری بنمایاند .

 شوش و زنان سرپرست خانوار

زنان سرپرست خانواده،کسانی هستندکه اولاً از حضور منظم مرد یا وجود او در خانواده محروم اند(مرگ یا طلاق همسر) و ثانیاً خود ،سرپرستی ، مسئولیت و تصدی امور اقتصادی – تربیتی مربوط به خانه را بر عهده دارد . بنابراین جدای از این که مردی برای تامین درآمد در یک خانواده وجود داشته یا نباشد ،اعتنا و تدقیق به  امور زنان سرپرست خانوار باید مورد توجه و حمایت ویژه ای  مسئولان و مدیران شهری شوش قرار گیرد.

هرچند بطور مطلق نمی توان همه زنان سرپرست خانواده را از منظر اجتماعی و جامعه شناختی ،آسیب پذیر دانست  اما بالاخره درصد بسیاری از آنان خواسته یا ناخواسته  با مخاطراتی در اجتماع و نیز مدیریت خانواده از جمله درآمد، تحصیل و تربیت فرزندان،تغذیه و رفاه رو به رو هستند.

زنان سرپرست خانوار در شهر تاریخی –مذهبی شوش ، زنان زحمت كشي هستند كه براي به دست آوردن مايحتاج زندگي مجبور به انجام كارهاي سنگين و مردانه اند و با گذشت از بهترين روزهاي زندگي خود همواره راه عزت، آبرو و شرف را در پيش گرفته اند. پرداختن به امور و مشكلات اين زنان، داشتن  برنامه ريزي و عمل  دقيق ، حساب شده و مستمری  را ضروری کرده است.

نکته قابل توجه این است که بدانیم این مشکل در شوش قابل حل است .زیرا روح اخلاقی مردم شوش براساس فرهنگ دینی ،تاریخی و عشایری خود با جوانمردي عجین است و چنانچه مسئولان بتوانند مردم را با خود همراه کنند و پیامدهای سخت زندگی بر زنان سرپرست خانوار این شهر را به خوبی به آنان بنمایانند ،امکان یاری رسانی به این گونه خانوارها را- به عنوان همشهریان خود- بهتر می توانند مهیا کنند.زیرا سلامت آنان با سلامت جامعه و درنتیجه سلامت یکایک افراد وخانوار های شوش رابطه مستقیمی دارد.

اما برای فهم دقیق تر این مساله برای مردم چه باید کرد؟

هر چند با مراجعه به سازمان بهزیستی یا کمیته ی امداد امام (ره)  شوش می توان به اعدادی در مورد تعداد زنان سرپرست خانوار دست یافت اما  وجود خلاء  و شکاف  داده ها و اطلاعات،درست و بی نقص  دراین زمینه کاملاً  پدیدار است.در حالی که  برای نشان دادن ترسیم و شمایلی از عمق مشکلات این نوع خانوارها در شوش ،نیاز به یمایش منطقی تر و کم کردن فاصله های تحلیل ها با واقعیات  و حتی به دست دادن چارجویی روشن تر و جهت دارتر برای برنامه ریزان مدیریت شهر شوش، بسیار ضروری اس.با وجود این سوالات اساسی این است که :

چه تعداد زنان سرپرست خانوار درشوش وجود دارند؟

چه تعداد از این زنان به تنهایی زندگی می کنند؟

چه تعداد سرپرست خانواده های دو یا چند نفره اند؟

چه تعداد همسران خود را از دست داده اند؟

چه تعداد با وجود داشتن همسر ،سرپرست خانواده اند؟

چه تعداد به دلیل طلاق حضانت فرزندان خود را برعهده دارند؟

چه تعداد هرگز ازدواج نکرده اند؟

 چه تعداد آنها از نظرسن جوان ،میان سال و سالمندن اند؟

از نظر سواد و میزان تحصیلات در چه وضعیتی قرار دارند ؟

چه تعداد دارای آشنایی با مهارت ها و نجارب لازم برای سرپرستی چنین خانوار هایی هستند؟

چه تعدادخانه دار(بیکارند)، شاغل  یا به لحاظ اقتصادی فعال اند ؟

میزان درآمد ماهیانه آنان چقدر است و آیا جواب‌گوی نیازهای اولیه  آنان می شود؟

آیا دارای سرپناهی هستند؟و...

 قطعا با پاسخ به این سوالات می توان با اطمینان بیشتر و ذهنیت گرایی کمتری نسبت به این مساله در شوش پرداخت.زیرا نشان دادن تصویری روشن از توسعه در شوش  و دستیابی  به جلوه ای روشن تر از این رشد ،وقتی محقق می شود که مسئولان توانسته باشند مشکلات این قشر آسیب پذیر را مرتفع سازند و در سایه حمایت ها و پشتیبانی های همه جانبه مردم ، به ایجاد فرصت های شغلی متعدد و ارتقاء  کیفیت زندگی آنان  تعجیل و اقدام ورزند.بطور قطع، فراهم کردن زمینه ها یا قدرتمند سازی  این گونه زنان در جهت تامین معاش از یک سو، رشد دهنده آگاهی ها و توانایی آنان و از دیگر سو اطمینان و پشتگرمی دهنده مسئولان برای اطمینان از  عدم خروج شوش از جاده ی هموار امنیت اقتصادی-اجتماعی –تربیتی و فرهنگی برای مردم است. بنابراین فراهم آوردن فرصت های شغلی با رویکرد های خاص جنسیتی می تواند مشارکت این زنان را پابه پای مردان شوش در دستیابی به زندگی امن و درآمد های مالی و سایر  پیشرفت ها محقق می سازد.

برای این مقصود ،مسئولان شهری شوش باید سطح نظر و عمل مدیریتی خود را از  چیرگی دیدگاه سنتی- حمایتی صرف ، یعنی همان محوریت کمک های مالی  آنهم تحت نظارت کمیته های امداد و سازمان بهزیستی ،به سمت داشتن رویکردهای اجتماعی و فرهنگی، تغییر دهند تا بتوانند در حل مشکلات چند وجهی و منشور وار این گونه سرپرستان بیشترین تاثیر را داشته باشند. زیرا اگر بتوان در کنار این رویکرد ،چرخش نگاه به سمت رویکر د های توانتمد سازی و کار آفرینی  این زنان بعمل آورده شود،می توان تقریباً تا پایان عمر برای چنین خانوارهایی وضع موجود را به وضع مطلوب  و نیز به نفع کارایی و اثر بخشی  درآمد هایشان  مبدل ساخت.

گوناگونی زنان سرپرست خانوار در شوش

زنان سرپرست خانوار در شوش را ،دست کم می توان به  دسته های ذیل تقسیم کرد.

نخستخانواده هایی که مردی در خانواده وجود ندارد و این زنان هستند که ناچاراً تامین  درآمد برای گذران زندگی خود یا خانواده را بر عهده دارند.(مانند زنان بیوه، مطلقه یا حتی ازدواج نکرده)

دوم این گروه، یکی از بحرانی ترین نوع سرپرستی خانوارها را تجربه می کنند.زیرا در عین حال که  همسر خود (نان آور) را از دست داده اند و همزمان در دو وظیفه  ی مادری و پدری ایفای نقش می کنند اما فاقد شغلی درآمد زا در زندگی خود می باشند.

سوم :زنانی هستند که هر چند ممکن است همسر داشته باشند اما بنا به دلایلی از جمله اعتیاد ، بیکاری ، از کار افتادگی یا نقص عضو و معلولیت او ،خانواده هایشان  از چرخه ی درآمدآوری خارج  شده است.

چهارم:زنان سرپرست خانواری هستند که یا در ادارات و ارگان دولتی یا خصوصی کسب درآمد می کنند یا اگر در روستا ها زندگی می کنند به شیوه های معمول( مثل دامداری یا کشاورزی) در زندگی قانعانه ای بسر می برند.

پنجم:زنان نسبتاً مسنی هستند که از مقرری بیمه ای همسران متوفی خود تا حدودی مخارج زندگی را تامین می کنند.

شاید بتوان گروه های دیگری را به این دسته بندی ها اضافه کرد اما به نظر می رسد بیشتر آسیب ها متوجه زنان سرپرستی باشد که برای تامین معاش، بدون هیچگونه منبع کسب درآمدی خود را وابسته به مقرری نهادهایی چون کمیته ی امداد امام (ره) و سازمان بهزیستی کرده اند. باتوجه به این که میزان اعتباری که این نهاد های دولتی به زنان سرپرست خانوار اختصاص می دهند،تامین کننده چیزی حدود یک دهم دریافتی سایر کارکنان دولتی است(که خود در حوالی خط فقر زندگی می کنند) بنابراین می توان دریافت این نوع زنان سرپرست،اگر بخواهند فقط با همین مقرری زندگی کنند ،تقریباً چیزی حدود 9 برابر سایر کارکنان دولتی بیشتربا فقر نسبی دست وپنجه نرم  خواهند کرد.

بنابراین با توجه به نقش  و مشکلات چند وجهی که  زنان سرپرستان خانوار با آن روبرو هستند می توان گفت ،آنان نیازمند طیف وسیعی از خدمات حمایتی برای سالم زندگی کردنند .بهبود مراقبت های پشتیبان کننده تنها به مسائل مالی ختم نمی شود (هرچند مهمترین عامل می تواند باشد) بلکه خدمات  دیگری چون مشاوره ها، یاری رساندن ها،تغییر یا بازسازی مکان زندگی و... می تواند عملاً رضایت بیشتری را از زندگی  برای آنان ایجاد کند..به بیان بهتر پشتیبانی از زنان  سرپرست خانوار در سطحی فراتر باید از رشد افسردگی ، ناامیدی، اضطراب و دیگر چالش های مربوط به بهداشت روانی ای که در کمین آنان است ،ممانعت کند.

فقر اقتصادی و تربیت فرزندان

مسئله اقتصادی مهم‌ترین مسئله‌ایست که زنان سرپرست خانوار در زندگی روزمره خود با آن مواجهند. این وضعیت وقتی رو به وخامت بیشتر می گذارد که آنان تکفل چند فرزند یا والدین خود را نیز بر عهده داشته باشند.درک این واقعیت که امروزه حتی زنان شاغلی که دارای همسرند در تربیت و حل چاش های زندگی  با چه مشکلاتی در خانه و خارج از خانه روبرو هستند،عمق مشکلات زنان سرپرست خانوار را برای متعادل نگه داشتن زندگی ، پاسح گویی به نیاز های تحصیلی و تربیت فرزندانشان را بر ما نمایان تر می سازد.

بنابراین عدم رفع حداقل ها و نیازهای مالی،عاطفی و تحصیلی چنین خانوار هایی می تواند در نقص و معیوب کردن نسل در آینده ، به ویژه اگر این خانوار ها دارای فرزند دختر باشند ،تاثیر مستقیمی داشته باشد. به نظر می رسد در جامعه ای که زنانش دارای فقر یا مشاغل کم مزد باشند آن جامعه کمترین امنیت،و بیشترین آسیب های اجتماعی را تجربه کند.زیرا زنان ناامن ، تربیتی ناامن و ناقص بر فرزندان خود اعمال می کنند و فرزندان نا امن و نابرخوردار از سلامت روانی، جامعه ای ناامن را بنیان خواهند گذاشت.بنابراین هر چه جامعه فرصت زیستن انسان وار را برای  زنان سرپرست خود هموار کند بهتر  می تواند جامعه را برای زیستنی مبتنی بر  بنیان کرامت انسانی و عدالت اجتماعی  استوار سازد.

کار و زنان سرپرست خانوار

 چند بررسی بحث اشتغال زنان سرپرست خانوار،به دلیل گستردگی نیاز به تحقیقی جداگانه ای دارد اما ما متناسب با این بحث به چند نمونه آن در شوش اشاره می کنیم .

 دست فروشی

 تامین نیاز های و بدیهیات اولیه زندگی ، یکی از مشکلات پیش روی زنان سرپرست خانوار در شوش  است.همان گونه که قبلاً متذکر افتاد بسیاری از زنان سرپرست خانوار بنا به دلایلی چون فوت، اعتیاد ،از کار افتادگی ، طلاق یا زندانی شدن همسر ناگزیرند خود به تنهایی نامین کننده مخارج زندگی باشند.یکی از راه های چنین درآمدی متوسل شدن به دست فروشی  در جایجای خیابان های پر رفت وآمد شوش است. متاسفانه گاه دیده می شود این زنان ،فرزندان خود را نیز با خود دراین درآمد شریک می کنند و از این طریق  ناخواسته فرزندان خود را تنها به منظورتکمیل بخش های دیگری از هزینه های زندگی ، با خیابان نشینی و دستفروشی، در معرض آسیب های اجتماعی  ناگواری قرار می دهند.

 هر چند ما در این گفتار بنا نداریم معضلات  پرداختن به چنین کارهایی را برشمریم اما با وجود مشکلات معیشتی این گونه سرپرستان خانوار، برخورد های قهری یا جمع آوری چنین دستفروشانی تسکینی  موقتی برای مدیریت شهر شوش  تلقی می شود .بنابراین مسئولان باید برای چنین زنانی ، چاره  جویی های حمایتی جدی بیندیشند. و در مدیریت  آنان، نظر گاه های معطوف به مسائل انسانی و اجتماعی را نیز  در نظر بگیرند.

 سبزی فروشی

 زنان فی نفسه جزء قشر آسیب پذیر جامعه به شمار می روند این آسیب ها وقتی  شدت به خود می گیرد که زنان ( قشر سرپرست خانوار )بخواهند وارد باز کار شوند. این گونه زنان علاوه براین که گاه  از نگاه های هرزه ،در امنیت  نیستند وقتی به کار گرفته می شوند، مشکلات بیشتری را تجربه می کنند.به هر حال سبزی فروشی نیز منبع درآمد دیگری برای برخی زنان سرپرست خانوار در شوش است.دیدن زنان سرپرست خانواری که گاه برای داشتن زندگی آبرومندانه یا حتی تامین مخارج تحصیل فرزندان خود به سبری فروشی روی آورده اند، نباید برای مردم و مسئولان این شهر امری عادی تلقی شود.حمایت از این گونه مادران و نشاندن آنان در جایگاه مادری و شأن  یک زن ، وظیفه ای همگانی است.

کارگری در مزارع کشاورزی

 گروه دیگری از زنان سرپرست خانوار با کار روز مزدی  در مزارع کشاورزی امرار معاش می کنند. کار طاقت فرسا، انتقال با وانت های رو باز به محل کار ، دریافت دستمز های ناچیز،عدم بیمه و کار تا چند نوبت بعد از خاتمه کار و ... ستم های آشکاری در حق این قشر از زنان سرپرست خانوار در شوش است.این  زنان به‌رغم تحمل شرایط طاقت فرسای کاری، متاسفانه  گاه تنها به خاطر عدم از دست دادن  درآمد خود ،به ناچار از حقوق  خود چشم‌پوشی  می کنند!. بنابراین  مسولان مدیریت شهری شوش  اگر قادر به رفع کوتاه مدت مشکلات این دسته از زنان سرپرست خانوار نیستند ،دست کم باید آنان را از حمایت های ویژه  برخوردار کنند  تا بلکه از حقوق قانونی یک کارگر  و پوشش های بیمه ای محروم‌ نباشند!.

 نتیجه گیری

زنان اساس نهاد  خانواده اند، اما وقتی بنا بر هر دلیلی همسرانشان را از دست می دهند یا این که همسرانشان از چرخه درآمدزایی خارج می شوند ،با مشکلات و موانع اقتصادی – اجتماعی، تربیتی،درمانی ،فرهنگی ، آرامشی ، امنیتی خاصی روبرو می شوند. بنابراین تا این قشر اجتماعی نسبت به سایر اقشار دیگر جامعه ی شوش به ارتقاء کمی و کیفی همه جانبه در زندگی خود نرسند نمی توان انتظار داشت جامعه این شهر تاریخی-مذهبی از تعالی ،عدالت و امنیت  برخوردار باشد. اندیشیدن تدابیری جدی و کاربردی و به دوری از مباحث نظری، می تواند مشکلات و درد های مالی و اجتماعی این زنان را تخفیف یا جبران نماید. پایین بودن نرخ پرداخت‌های سازمان های حمایتی به این زنان، و نیز وجود تورم در جامعه،تا کنون  نتوانسته  است  پاسخ‌گوی تمام مشکلات این خانوار ها باشد. به نظر می‌رسد که برای حل یا تخفیف مسائل این قشر از جامعه باید تدابیر جدی‌تری اندیشیده شود و چنین تدابیری هم، تنها درصورتی می‌تواند مفید واقع شود که مبتنی بر مطالعات عمیق جامعه‌شناختی و آگاهی از عمیق و لایه‌های زیرین این مسئله اجتماعی باشد.به نظر می رسد گزینه مناسب برای چنین تدبیری،توانمند کردن این سرپرستان خانوار در جهت کارآفرینی است.زیرا هم به توسعه ی اقتصادی و اجتماعی آنان می انجامد و هم باعث می شود ،با عزت نفس بیشتر،خود را از نگاه های ترحم آمیز یا چشمداشت های  مالی اندک ارگان های حمایتی بی نیاز ببینند.

* عزیزالله احمدی - معاون فرهنگی ایران اُنا